طالبان با تسلط بر افغانستان، مقررات سخت و دستوپاگیری بر فعالیت و حضور زنان و دختران وضع کردهاند. آزادیهای اساسی زنان را سلب و آنان را از سپهر حوزه عمومی حذف کردهاند. در این میان خبرنگاران زن نیز با مشکلات گستردهای مواجه شده و از رسانهها بهشکل گروهی حذف شدهاند. در شماری از ولایتها نشر صدا و تصویر خبرنگاران زن از رسانهها ممنوع شده است. مسوولان و سخنگویان طالبان به بیشتر پرسشهای خبرنگاران زن پاسخ نمیگویند و از آنان میخواهند که برای انجام مصاحبه همکاران مرد خود را بفرستند. خبرنگاران زن در بیشتر موارد از حضور در نشستهای خبری محروم میشوند. یافتههای یک نظرسنجی تازه نشان میدهد که بیشتر خبرنگاران زن از سوی طالبان تهدید و حتا با حمله فزیکی جنگجویان طالبان مواجه شدهاند.
شماری از خبرنگاران زن در گفتوگو با روزنامه ۸صبح تأیید کردهاند که در دسترسی به اطلاعات با مشکلات فراوان مواجهاند و همه آزادیهای اساسیشان به شمول آزادی بیان از سوی طالبان سلب شده است، تا جایی که در بیشتر موارد مجبور میشوند دست به خودسانسوری بزنند. خبرنگاران زن وضعیت آزادی بیان و خبرنگاران زن را «تأسفبار» میخوانند و تأکید میورزند که در صورت تداوم این وضعیت، گلیم خبرنگاران زن از رسانههای کشور جمع خواهد شد.
آناهیتا (نام مستعار) یکی از خبرنگاران زن در غرب کشور است. او که وضعیت رقتبار زنان خبرنگار را با پوست و گوشت خود احساس کرده، در صحبت با روزنامه ۸صبح، از بغض و اندوه خبرنگاران زن حکایتهای تلخ و دردناکی دارد. این خبرنگار میگوید: «وضعیت اطلاعرسانی برای خانمها خیلی چالشبرانگیز و دشوار شده است. مشکل کاری برای خانمها ده برابر افزایش یافته است. روزانه ساعتها پشت دروازه ارگانهای دولتی میایستم، هیچ کسی برایم اطلاعات نمیدهد؛ چون من خانم هستم. میگویند برو همکار مرد خود را روان کن. وقتی همکار مرد ندارم، چه کار باید کنم؟ وضعیت غیرقابل تحمل است. وقتی به مسوولان طالبان صدا میگذارم، برایم میگویند که همکار مرد خود را روان کنید. این خیلی مشکل است. روزها برای دفتر گزارش ندارم.»
آناهیتا در کنار محدودیتهای وضعشده از سوی طالبان، جامعه را نیز بهشدت «قیدگیر و تنگ» توصیف میکند. میگوید: «در گذشته خیلی آزاد بودم و مردم دیدشان باز شده بود. اخیراً دیدگاه مردم تنگ شده و هراس دارند از رسانهها، که این خیلی کار را مشکل کرده است. وقتی یک خانم مایکدار را میبینند، هراس دارند؛ از طالب هراس دارند. با مشکلات زیادی مواجه هستم. اجازه رفتن به ساحه را برایم نمیدهند. مردم سانسور هستند و خبرنگاران نیز سانسور هستند. حتا مسوولان طالبان دست به سانسور میزنند و اطلاعات غلط میدهند. اگر مصاحبه یا اطلاعات بدهند، پس میگیرند. خبرنگاران زن را به بعضی از محافل اجازه نمیدهند.»
آناهیتا که رنج زیستن در سیطره طالبان را بر دوش میکشد، تأکید میورزد: «بزرگترین مشکل، خانم بودنم است. به خاطری که خانم هستم، روبهروی یک جمعیت توهین میشوم؛ به خاطری که خانم هستم، اطلاعات نمیدهند؛ به خاطری که خانم هستم، به بعضی از جاها اجازه ورود نمیدهند. در نشستهای خبری به سوالم پاسخ داده نمیشود. طالبها مشکلات خبرنگاران را میشنوند، ولی مشکل مرا جواب نمیدهند. اصلاً روی سوالم فکر نمیکنند، چه برسد به اینکه جواب بدهند. به پوششم گیر میدهند، به مسایل شخصیام گیر میدهند، پشت سرم با حرفهای بد صحبت میکنند.»
رها آزاد (نام مستعار) یکی از خبرنگاران زن در بدخشان است. او در صحبت با روزنامه ۸صبح وضعیت خبرنگاران زن را دشوار و نگرانکننده میخواند. خانم آزاد میگوید: «وقتی برای تهیه گزارش در صحنه میروم، از مساله پوششم گرفته تا رویدادی را که میخواهم به صحنه بکشم، باید از نظر گذرانده شود و خیلیهایشان سانسور میشود و کلاً ماجرایی را که باید بیان شود، نمیشود. دسترسی به اطلاعات خیلی مشکل است.» این خبرنگار میافزاید: «چندی قبل که دانشجویان دختر در دانشگاه بدخشان اعتراض کرده بودند، طالبان حتا اجازه گرفتن یک عکس را به ما ندادند. برای اینکه نقاب سیاه نداشتیم، یک طالب سلاحش را گرفت و گفت تو را میکشم. مبایلم را گرفتند و شکستند. در کل وضعیت بسیار وحشتناک است و بهعنوان یک خبرنگار واقعاً دق میشوم وقتی با هزار چالش روبهرو میشوم.»
این خبرنگار زن علاوه میکند: «گزارشهای ما پس از سانسور نشر میشود. کار ما 50 درصد کنار گذاشته میشود. در یک حالت بحرانی قرار داریم. تهدید و تحقیر میشویم، به کسی اجازه نمیدهند که صدایش را بکشد. خبرنگار زن بودن در وضعیت فعلی افغانستان، یک تنفر در ذهن طالبان خلق میکند. بارها با ما تماس میگیرند که اگر این گزارش نشر شود، من میدانم و تو.»
مهرماه (نام مستعار) یکی از خبرنگاران زن در شمالشرق کشور، نیز در صحبت با روزنامه ۸صبح تأیید میکند که بهعنوان یک گوینده رادیو حق مصاحبه با مردان را ندارد. او میافزاید: «بهعنوان خبرنگار زن با محدودیتهای زیادی روبهرو هستم. نمیتوانم برای تهیه گزارش بیرون بروم. بارها از سوی طالبان مورد خشونت لفظی قرار گرفتهام و در نحوه پوشش هر روز با محدودیت جدیتری مواجه هستیم.»
این خبرنگار زن میگوید: «کار برای گزارشگران زن فعلاً خیلی محدود است. هر روز ما شاهد تبعیض جنسیتی هستیم و بارها مورد تبعیض قرار گرفتهام، چه در کار و یا بیرون از کار؛ حتا به ما بهعنوان زن حق بیرون رفتن بدون برقع را نمیدهند. در هنگام تهیه گزارش واقعیت خیلی محدودیت دارم، از ندادن معلومات گرفته تا پوشش سوژههای مورد نظر که باید نشر شود، اما به دلیل امنیت از بسیاری سوژهها ما میگذریم.»
این خبرنگار زن میافزاید: «در عصر طالبان انتظار نمیرود آزادی بیان را به حالت عادی برگردانیم. از فکر کردن میترسم، مبادا کسی از فکرم خبر شود. وقتی یک رسانه حق نداشته باشد صدای مردم را انعکاس بدهد، پیامدهای خیلی بدی دارد. در حال حاضر، تنها رسانهای خوب است که فقط طالبها را تعریف کند و این نشان میدهد که ما پس برمیگردیم به بیست سال قبل که نه رسانهای بود و نه هم صدایی انعکاس مییافت.»
شکریه ساپی (نام مستعار) یکی دیگر از خبرنگاران زن، نیز از مشکلات خبرنگاران زن و وضعیت ناگوار اطلاعرسانی در کشور زیر حاکمیت طالبان سخن میگوید. به باور خانم ساپی، جامعه خبرنگاری با محدودیتهای زیادی مواجه است. او در پاسخ به پرسش روزنامه ۸صبح در مورد وضعیت اطلاعرسانی میگوید: «وضعیت رسانهها در افغانستان روزتاروز بدتر میشود. دسترسی به اطلاعات مشکلتر شده، پیدا کردن منابع خیلی مشکل شده است. وقتی نیاز به اطلاعات پیدا میکنیم، کسی بهآسانی حاضر نمیشود صحبت کند، در حالی که در زمان جمهوریت مردم با علاقهمندی خاص مصاحبه میدادند.»
این خبرنگار میافزاید: «وضعیت اطلاعرسانی هیچ خوب نیست، بهویژه برای خبرنگار زن محدودیتها بیشتر شده است. هیچ چتر حقوقی و حمایتی وجود ندارد. نهادهای انگشتشمار حامی خبرنگاران نیز زیر تأثیر قرار دارند. از این ناحیه خبرنگاران دچار مشکلات هستند و هیچ نهادی نیست تا از خبرنگاران حمایت کند.»
ساپی همچنان میگوید که در حال حاضر شرایط کار در بیرون از خانه برای او مساعد نیست و او از خانه کار میکند، اما تأکید میورزد که از خانه نیز دلهره و هراس دارد که مبادا خطری متوجهش شود. این خبرنگار معتقد است که در وضعیت موجود، کار خبرنگاری «خیلی دشوار» است. او که خودش با یک رسانه بیرونی در افغانستان کار میکند، از نظر مالی مشکلات خود را تا «حدی حل» میداند، اما تصریح میکند که خبرنگاران زن را میشناسد که در وضعیت بد اقتصادی به سر میبرند و مجبور شدهاند لوازم خانه خود را بفروشند و امرار معاش کنند. به گفته خانم ساپی اگر وضعیت همینگونه دوام کند، بعید نیست که گلیم خبرنگاران زن از رسانههای افغانستان جمع شود.
یافتههای یک نظرسنجی که از سوی انجمن زنان در رادیو و تلویزیون با همکاری دفتر انترنیوز، از وضعیت زندهگی و شغلی خبرنگاران زن در ۲۲ ولایت انجام شده، نیز نشان میدهد که در جریان یک سال گذشته ۲۳۱ نهاد رسانهای در افغانستان از فعالیت باز مانده و شش هزار و ۴۰۰ خبرنگار شغل خود را از دست دادهاند. براساس یافتههای این نظرسنجی، اکثریت خبرنگاران زن تأیید کردهاند که در ولایتهایشان بهشدت سرکوب شدهاند و در برخی از ولایتها طالبان زنان را از رسانهها حذف کردهاند.
بربنیاد این نظرسنجی، ریاست استخبارات طالبان و وزارت امر به معروف و نهی از منکر این گروه در افزایش تهدیدات، بازجوییها و بازداشتهای خودسرانه که خبرنگاران و نهادهای رسانهای در چند ماه گذشته با آن مواجه بوده و در تناقض با قانون رسانهها قرار دارد، دخالت کردهاند. یافتههای این نظرسنجی همچنان نشان میدهد که سخنگویان طالبان به پرسشهای خبرنگاران زن پاسخ ارایه نمیکنند.
در این نظرسنجی، ۳۴.۷۴ درصد خبرنگاران زن در ۲۲ ولایت گفتهاند که بهطور مستقیم از طرف طالبان تهدید شدهاند، ۳۰.۱۹ درصد تأیید کردهاند که از طریق پیام تهدید شدهاند و ۶.۸۲ درصد گفتهاند که مورد حمله فزیکی قرار گرفتهاند.
این در حالی است که پیش از این ایتلاف جهانی آزادی رسانهها، افغانستان را از عضویت در این ایتلاف حذف کرده و گفته است که وضعیت آزادی رسانهها در این کشور مطابق تعهدات جهانی نیست. همه خبرنگاران زن که با روزنامه ۸صبح صحبت کردهاند، خواستار حفظ محرمیت و عدم نشر هویتشان شدهاند. این نشان میدهد که زنان خبرنگار در افغانستان با عالمی از مشکلات دستوپنجه نرم میکنند.
طالبان پس از تصرف قدرت در اسد سال گذشته خورشیدی، محدودیتهای بیشماری بر رسانهها و کارمندان رسانهای وضع کردهاند. آنان در نخستین گام از رسانهها خواستند از نشر و پخش سریالهای خارجی، موسیقی و اعلانات تجارتی که در آن تصاویر زنان باشد، خودداری کنند. در قوس سال گذشته بر پوشش ظاهری خبرنگاران زن نیز محدودیت وضع کردهاند.
طالبان علاوه بر محدودیت در نحوه اطلاعرسانی و منع گردش آزاد اطلاعات، در ثور سال روان خورشید دستور دادهاند که گویندهگان زن در تلویزیونها چهرههای خود را بهگونه کامل بپوشانند. وضع این محدودیتها علیه خبرنگاران و رسانهها با واکنشهای گسترده داخلی و خارجی مواجه شده است، اما تأثیری روی تصمیم طالبان نگذاشته است.