کش‌و‌قوس‌های یک معاهده؛ مساله حقابه ایران سیاسی است یا فنی؟
دولت‌های وقت افغانستان و ایران در سال ۱۳۵۱ خورشیدی تفاهم‌نامه استفاده از آب هیرمند را به امضا رساندند. این تفاهم‌نامه، ایران را براساس سال عادی آبی مستحق ۸۲۰ میلیون مترمعکب آب شناخته است. کارشناسان اما می‌گویند که ایران سالانه دو برابر حقش، از دریای هلمند آب دریافت می‌کند. به باور آنان، ایران با سیاست فرار به جلو، به دنبال امضای توافق‌نامه جانبی و موازی با معاهده هیرمند است. مقام‌های ایرانی اما بارها اعتراض کرده و خواستار حقابه ایران از دریای هلمند شده‌اند. رییس جمهور این کشور به‌تازه‌گی هشدار داده که طالبان باید مطالبات تهران را جدی بگیرند و در غیر این صورت، پیامدهای ناگواری در انتظارشان خواهد بود. طالبان در پاسخ، ایران را به کاربرد «الفاظ مناسب» فرا خوانده‌‌اند. تحلیل‌گران سیاسی هشدار ایران به طالبان را برای فروکش ساختن اعتراض‌های داخلی این کشور عنوان می‌کنند؛ اما برخی از این تحلیل‌گران معتقدند که ایران به نماینده‌گی از منطقه طالبان را تهدید می‌کند تا «مانع معامله ژیوپلتیکی طالبان» از طریق قطر و پاکستان با غرب شود.
سیدابراهیم رییسی، رییس جمهور ایران، روز پنج‌شنبه، ۲۸ ثور، در سفر به سیستان و بلوچستان این کشور، طالبان را به تعهدشکنی در مورد حقابه هیرمند متهم کرد. در نوارهای تصویری که از صحبت‌های او منتشر شده، به طالبان هشدار می‌دهد که سخنان وی را عادی تلقی نکنند. او می‌گوید: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان [طالبان] عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند. به مسوولین و حاکمان افغانستان [طالبان] اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعاً بدهند.» او همچنان گفته است: «مساله آب، مساله منطقه و دنیا است. ما اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود. این عرض بنده و حرف من را [طالبان] بسیار جدی بگیرند، بعداً گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌کردیم گفتار دیپلماسی و سیاسی و گذشت ایام، این مساله ازش عبور کرده. گذشت ایام، مساله را حل نمی‌کند.» او خواستار اجازه بازرسی کارشناسان فنی کشورش از سد کجکی در ولایت هلمند شده است. رییس جمهور ایران افزوده است: «اگر کارشناسان ما کمبود آب را تایید کنند، حرفی نداریم، و‌گرنه اجازه نخواهیم داد حق مردم ما ضایع شود.» این تهدید آقای رییسی با واکنش تند طالبان مواجه شده است.
واکنش رسمی طالبان به هشدار رییس جمهور ایران
طالبان در واکنش به هشدار سیدابراهیم رییسی، رییس جمهور ایران، گفته‌اند که خواست خود را «با الفاظ مناسب» مطرح کنید؛ چون اظهارات نامناسب در رسانه‌ها زیان‌آور است. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان، روز پنج‌شنبه، ۲۸ ثور، با نشر خبرنامه رسمی، این گروه را متعهد به اجرای حقابه ایران مطابق به معاهده ۱۳۵۱ خورشیدی دانسته است. در خبرنامه طالبان آمده که ولایت‌های مسیر دریای هلمند از خشک‌سالی رنج می‌برند و در این بخش از افغانستان آب کافی وجود ندارد. این گروه ایران را به کمبود اطلاعات نیز متهم ساخته است. در خبرنامه طالبان آمده است: «مقامات ایرانی ابتدا باید معلومات خود را در مورد آب هلمند تکمیل نمایند و بعد از آن با الفاظ مناسب خواست‌شان را مطرح کنند. اگر واقعیت درست مطالعه نشود، چنین اظهارات مطرح گردد، می‌تواند فضای سیاسی میان مردم و کشورهای دو ملت مسلمان را آسیب بزند که به نفع هیچ طرفی نیست و باید تکرار نگردد.»
در همین حال نجیب‌آقا فهیم، وزیر پیشین دولت در امور مبارزه با حوادث طبیعی و عضو پیشین مذاکراتی افغانستان درباره معاهده تقسیم آب رود هیرمند، می‌گوید که جنگ‌های طولانی و بی‌ثباتی در افغانستان سبب شده که ایران بیشتر از ارقام پیش‌بینی‌شده در معاهده، آب دریافت کند. آقای فهیم می‌افزاید که سالانه حدود چهار میلیارد متر مکعب آب وارد ایران می‌شود، در حالی که حقابه این کشور براساس معاهده کتبی، ۲۶ متر مکعب در ثانیه در سال‌های نورمال آبی تعیین شده است.
سال نورمال آبی چیست؟
در معاهده آب هیرمند، میزان آب براساس سال نورمال آبی پیش‌بینی شده است. سال نورمال آبی به سالی گفته می‌شود که میزان آب‌دهی سالیانه دریای هلمند براساس سنجش دستگاه دهراود ارزگان چیزی در حدود پنج میلیارد متر معکب آب باشد. طبق معاهده هیرمند، حقابه ایران در جریان سال‌های نورمال آبی ۲۶ متر مکعب در ثانیه است و در صورتی که بارنده‌گی کم شود و خشک‌سالی باشد، در معاهده هیرمند به‌صراحت پیش‌بینی شده که متناسب با میزان کاهش آب از حقابه ایران کاسته می‌شود.
سال نورمال آبی چگونه تشخیص می‌شود و وضعیت چاه نیمه‌ها در آن طرف از چه قرار است؟
نجیب‌آقا فهیم، عضو پیشین مذاکره‌کننده آب با ایران، توضیح می‌دهد که دستگاه‌های آبسنج در مناطق مختلف مسیر دریای هلمند در دو طرف مرز وجود دارد. او علاوه می‌کند: «برای این‌که شناسایی کنیم آیا سال، سال نورمال آبی است یا نه، دستگاه آبسنج در دهراود، بند کجکی، نیمروز و سیستان ایران وجود دارد. وقتی آب وارد سیستان می‌شود، هر قطره آن محاسبه می‌گردد. در ورودی سد کوهک [منطقه‌ای در سیستان] نیز دستگاه آبسنج وجود دارد.»
آقای فهیم در مورد چاه نیمه‌های ایران می‌گوید: «تحلیل عکس‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که چاه نیمه‌ها پُر از آب هستند. ظرفیت چاه نیمه‌ها یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر معکب آب است. سوال این است که اگر حقابه ایران نرسیده، آب چاه نیمه‌ها از کجا شده است؟ اگر اداره ضعیف طالبان این توانایی را ندارد، ایرانی‌ها این توانایی را دارند که با استفاده از این دو رشته علمی (ریموت سنسنگ و جی‌آی‌اس) تحلیل کند.»
رسانه‌های ایران روز گذشته یک سلسله تصاویر ماهواره‌ای را از بند کجکی و سد کمال‌خان منتشر کرده‌اند. این عکس‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که دریچه‌های سد کمال خان باز است و آب به سمت ایران جریان دارد.
آیا بربنیاد معاهده ۱۳۵۱ هیات فنی ایران حق بررسی بند کجکی را دارد؟
آقای فهیم که در این عرصه با ایرانی‌ها در گذشته وارد مذاکره شده، تاکید می‌ورزد که بررسی فنی هیات ایران در معاهده آب هیرمند پیش‌بینی نشده است. او می‌افزاید: «این‌که [ایرانی‌ها می‌گویند] به هیات ما اجازه داده شود از سد کجکی دیدن کنند، موضوعی نیست که در معاهده پیش‌بینی شده باشد. در معاهده پیش‌بینی شده که طرف افغانستان ارقام دستگاه آبسنج دهراود را در اختیار ایرانی‌ها قرار بدهد. بالمقابل ایرانی‌ها هم باید ارقام مربوط به بارنده‌گی و ذخایر آب را در اختیار طرف افغانستان قرار بدهند و بگویند که در چاه نیمه‌ها چه‌قدر آب وجود دارد، در دریاچه‌ها چه‌قدر آب جریان دارد. این موضوع باید در اجلاس کمیساران آب مطرح شود.»
از این پیش امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، گفته است که طالبان باید طبق تعهدنامه هیرمند به تعهدات خود عمل کنند و امکان بازدید هیات‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم سازند.
جلسات کمیساران آب چه وقت برگزار می‌شود؟
آقای فهیم که به‌گونه تخصصی در این زمینه کار کرده، به روزنامه ۸صبح می‌گوید که بررسی حقابه ایران از دریای هلمند کار تخصصی-حقوقی است. او تاکید می‌کند: «این [حقابه] باید در اجلاس کمیساران آب مطرح شود. طرح این موضوعات تخصصی و حقوقی مربوط به آب هلمند کار رییس جمهور در کنفرانس خبری نیست. در سطح کمیساران آب ارقام مبادله و مورد تحلیل قرار بگیرد، بعداً دو طرف به نتیجه برسند که سال نورمال آبی است یا نه.»
این در حالی است که برای برگزاری اجلاس کمیساران سران آب محدودیتی وجود ندارد. آن‌ها می‌توانند هر شش ماه یک بار جلسه دورانی داشته باشند و می‌توانند جلسات فوق‌العاده بدون قید زمان داشته باشند.
نجیب‌آقا فهیم باور دارد که خواست ایران فراتر از حقابه‌ای است که در معاهده پیش‌بینی شده است. او می‌گوید: «خواست ایرانی‌ها چیزی فراتر از معاهده آب هلمند است. این‌که افغانستان را متهم می‌سازند، چون خودشان متهم به نقض گسترده معاهده آب هلمند هستند، با استفاده از تاکتیک فرار به جلو طرف مقابل می‌خواهند بمباردمان تبلیغاتی کند که مورد اتهام قرار نگیرد. اگر در افغانستان دولت مسوول وجود داشته باشد، می‌تواند به مراجع بین‌المللی شواهد ارایه کند و ایران را متهم به نقض حقوق آب و معاهده هلمند کند.»
او سخنان رییس جمهور ایران را سیاسی و تهدیدآمیز می‌خواند و علاوه می‌کند: «اتهام‌های سیاسی است. یک نوع زورگویی و تهدید است. با مساله آب می‌خواهد طالبان را تحت تاثیر قرار بدهند، به موازات معاهده هلمند کدام معاهده دیگری را سرشان به امضا برسانند و یک تضمین حقوقی برای استفاده‌های یک‌جانبه خود و خلاف اصول پیش‌بینی‌شده معاهده هلمند فراهم کنند.»
آقای فهیم با استناد به یک گزارش مرکز پژوهش‌های تحقیقی مجلس شورای اسلامی ایران می‌گوید که ایران در چهل سال گذشته سالانه یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر مکعب آب از دریای هلمند دریافت کرده است. این گزارش در سال ۱۳۸۳ تهیه شده است.
آیا ایران حق استفاده آب اضافی دریای هلمند را دارد؟
در ماده پنجم معاهده هلمند پیش‌بینی شده که ایران حق استفاده از آب اضافی دریای هلمند را ندارد. نجیب‌آقا فهیم رژیم طالبان را به بی‌مسوولیتی متهم می‌سازد و می‌گوید: «اگر طالبان احساس مسوولیت می‌کردند، آمار، ارقام و عکس‌های ماهواره‌ای را تحلیل می‌کردند و در اختیار رسانه‌ها قرار می‌دادند و کنفرانس مطبوعاتی می‌گرفتند. اطلاعات را در اختیار طرف مقابل و مراجع بین‌المللی قرار می‌دادند و همچنان به مردم آگاهی می‌دادند.» او اما خاطر‌نشان می‌سازد که طالبان در این مورد منفعلانه رفتار کرده‌اند.
راه‌حل تنش آب میان ایران و افغانستان چیست؟
کارشناسان به این باورند که راه‌حل تنش موجود میان ایران و افغانستان بر سر آب دریای هیرمند، بررسی آمار و ارقامی است که از طرف دستگاه‌ها آبسنج دو طرف به دست می‌آید. نجیب‌آقا فهیم در این باره شرح می‌دهد: «در جریان مذاکرات قبلی ما به ایران پیشنهاد کردیم که شما افغانستان را متهم می‌سازید، با استناد مدارک فراوان شما متهم به نادیده گرفتن حق مردم افغانستان هستید. متهم به نقض معاهده آب هلمند هستید. ما گفته بودیم که در این مناقشه فرصت برای یک نهاد ثالث فراهم شود، دو طرف از یک نهاد بین‌المللی بخواهیم که یک تحقیق مستقل در منطقه به راه بیندازد که عامل اصلی نقض معاهده هلمند مشخص شود. عامل خشکیدن گودزره و هامون‌ها مشخص شود. آن زمان براساس نتایج تحقیق نهاد بی‌طرف، مشکل آشکار می‌گردد، اما جمهوری اسلامی به این موضع تن نداد.»
تنش‌ها میان افغانستان و ایران روی حقابه بحث تازه‌ای نیست. از این پیش احمدجواد عثمانی، وزیر پیشین انرژی و آب کشور، در یک نشست استماعیه در پارلمان گفته بود که ایران جریان حوزه‌های مشترک آبی را مسدود کرده است. او گفته بود: «ایران ده‌ها بند را در حوزه مشترک آبی اعمار کرده است. هم اکنون هیچ آبی از این حوزه مشترک به هریرود سرازیر نمی‌شود. حوزه نمک‌سار که از ایران سرچشمه می‌گرفت و به داخل افغانستان به سمت غوریان حرکت می‌کرد و از نمک آن مردم افغانستان استفاده می‌کردند، فعلاً تمام این شاخه‌ها توسط روش بندسازی، مسدود شده است. دیگر آبی به داخل کشور ما از این حوزه مشترک سرازیر نمی‌شود.»
حقابه یا نارضایتی سیاسی ایران از طالبان
طالبان در جریان دست‌کم دو سال گذشته در نظام بین‌الملل مورد حمایت جدی ایران قرار داشته‌اند. این کشور تلاش کرده که از طالبان به‌‌عنوان ابزار فشار سیاسی برای تامین منافع منطقه‌ای خود سود ببرد. ایران سفارت افغانستان در تهران را نیز به این گروه واگذار کرد و شماری از وسایط نظامی دولت پیشین را به طالبان تسلیم داد. با این حال، طالبان در کنار تعامل با ایران، همزمان با ایالات متحده نیز تعامل دارند. شماری از تحلیل‌گران به این باورند که هشدار رییس جمهور ایران، نارضایتی این کشور در مقابل رفتارهای سیاسی طالبان را نشان می‌دهد. عبدالله خنجانی، معین وزارت دولت پیشین در امور صلح، روز جمعه، ۲۹ ثور، در واکنش به هشدار رییس جمهور ایران در توییتی حقابه را «بهانه» ایران خوانده است. او نوشته است: «آب بهانه‌ای برای ایران است. ایران به نماینده‌گی از منطقه به‌ویژه روسیه و هند، هشدار برای طالب صادر کرد تا مانع معامله ژیوپلتیکی طالب از طریق قطر و پاکستان با غرب شود. تغییر در ریاست وزرای طالب یک آغاز سیاسی جدید زیر فشار غرب است. درگیری منطقه با طالب حال غیرقابل اجتناب می‌باشد.»
پیامدهای هشدار رییس جمهور ایران برای طالبان چه خواهد بود؟
رییس جمهور ایران به طالبان هشدار داده که حرف‌هایش را جدی بگیرند و بعداً گلایه نکنند؛ اما برخی از تحلیل‌گران معتقدند که پیامدهای این هشدار برای ایران «هیچ» خواهد بود. محمدشفق خواتی، سفیر غیرمقیم دولت پیشین در امور مهاجران افغانستان در ایران، در واکنش به این هشدار، پیامدش را برای تهران «هیچ» خوانده است. او در مورد این هشدار، اجرای دو سناریو را احتمال داده است: «نرمش قهرمانانه در برابر جنبش اصیل منطقه، پس گرفتن حرف خود و برگشت به فاز تکریم حاکمان محترم کابل و انتقام گرفتن از مهاجرین و همان آواره‌گان درمانده که اغلب خیرخواه ایران‌اند و از بد روزگار و از ترس طالب در این مرحله یا در دوره قبلی حاکمیت طالب به ایران فراری شده‌اند.» به گفته او، دولت ایران در گذشته نیز انتقام هر نوع اختلاف‌هایش را با دولت‌های افغانستان، از مهاجران گرفته که این روش هیچ تاثیری بر طالبان نخواهد گذاشت.
از سوی دیگر، شماری از تحلیل‌گران معتقدند که اگر طالبان هشدارهای ایران را جدی نگیرند، تهران دست از حمایت‌های مالی این گروه برخواهد داشت و دیگر به این گروه پول نخواهد فرستاد.
هشدار رییس جمهور ایران و ابعاد داخلی آن
باشنده‌گان سیستان و بلوچستان ایران در جریان اعتراض‌های مردمی، نسبت به رفتار مقام‌های این کشور واکنش نشان داده‌اند. دادگاه تهران ده‌ها تن از فعالان بلوچ را در هفته‌های گذشته اعدام کرده است. به باور شماری از شهروندان کشور، این هشدار رییس جمهور ایران، برای جلب رضایت داخلی صورت گرفته است. به گفته آنان، رییسی با این نوع رفتار می‌خواهد جدیت دولتش را در مورد این منطقه ابراز کند؛ در حالی که به گفته آنان، این مردم همواره مورد تبعیض قرار گرفته‌اند.
واکنش‌های تمسخرآمیز طالبان
طالبان در واکنش به اظهارات رییس جمهور ایران به صدور خبرنامه رسمی بسنده نکرده‌اند. شماری از اعضا و طرف‌داران این گروه در شبکه‌های اجتماعی با نشان دادن بشکه‌های زرد به‌گونه تلویحی ایران را هشدار داده‌اند. بشکه زرد در میان طالبان نماد بمب‌های کنار جاده‌ای و حمله‌های انفجاری است. در این میان یکی از چهره‌های رسانه‌ای طالبان یک بشکه زرد را از آب پر کرده و گفته که از هشدار رییس جمهور ایران ترسیده است. «جنرال مبین»، چهره رسانه‌ای و سخنگوی پیشین فرماندهی امنیه طالبان برای کابل، با پر کردن یک بشکه زرد از یک حوض می‌گوید: «در هلمند آب نیست، اینه ما از لوگر شریف برایش آب پاک می‌بریم. اخطار نتی، ما از اخطار می‌ترسیم.»
همچنان یک نوار تصویری دیگر در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی هوادار طالبان دست‌به‌دست می‌شود که در آن به‌گونه نظم ایران را هشدار داده است. در این نوار ضمن نشان دادن بشکه‌های زرد گفته می‌شود: «با قطار بشکه‌های زرد می‌آییم ایران – با غبار و آتش و هم گرد می‌آییم ایران.» این ویدیو به‌طور گسترده باز‌نشر شده است. در این میان شماری از مسوولان حکومت پیشین دو طرف را به خویشتن‌داری و رعایت معاهده ۱۳۵۱ فراخوانده‌اند. شماری از شهروندان کشور نیز دو طرف را به آرامش فراخوانده و گفته‌اند که راه‌حل تنش میان دو کشور، بشکه زرد و هشدار نیست. در این میان محمدنور اکبری، رییس دفتر امرالله صالح، معاون اول حکومت پیشین، در فیس‌بوکش نوشته است: «راه‌حل نه اخطار است و نه بشکه زرد؛ معاهده آب هیرمند بین دولتین افغانستان و ایران. این یک معضل حقوقی است.»
معاهده هیرمند در ۱۳۵۱ خورشیدی میان موسا شفیق، نخست‌وزیر افغانستان و امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر ایران، امضا شده است. براساس این معاهده، ایران در یک سال عادی آبی حدود ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب مستحق است. به گفته کارشناسان آب، این کشور در طول چهل سال گذشته با توجه به شرایط نابه‌سامان کشور، سالانه بیش از دو برابر حقش، از آب افغانستان استفاده کرده است.
