د انسان ذهني بُتان او انساني روباتونه
فرانسيس بیکن (۱۵۳۱-۱۶۲۶) چې د نړۍ د معاصرو تجربوي پوهانو له مخکښانو څخه دی، د انسان د علمي پرمختګ پر وړاندې اصلي خنډ دايمي فکري بُتان ګڼي چې انساني نسل په خپله جوړ کړي او په خپل ځان یې واکمن کړي دي. د بیکن په وینا، دا ذهني بُتان چې انسان یې د زرګونو کلونو راپدیخوا عبادت کوي او عادت یې جوړ شوی، عبارت دي له:
- Idols of tribe د قبیلې بُتان؛
- Idols of the cave د غار بُتان؛
- Idols of the marketplace د بازار بُتان؛
- Idols of the theatre د تياتر بُتان.
قبیلوي بُتان
د قبیلې یا قومي بُت پرستۍ هغه فکري تېروتنې او ضعفونه دي چې د بشر ټول غړي په مختلفو درجو پرې اخته دي. د مثال په توګه، موږ ټول د شیانو ساده کولو او ساده جوړولو لپاره تمایل لرو. د خپل محدود پوهاوی او نیمګړتیاوو سره سره بیا هم موږ خپل ځان سم ګڼو – نورو خلک غلط ګڼو – او د مسایلو او چارو د ژورو او هراړخیزو بحثونو او مطالعې زغم نه لرو او په خپل ځان کې مو صبر نه پیاوړی کوو. دا طبیعي انساني نیمګړتیاوي په ټولو پرمختللو او وروسته پاتې ټولنو کې شتون لري او د انسانانو تر مینځ شخړې او توپیرونه رامینځته کوي. د کافي سواد نشتوالی او نیمګړې او یو طرفه تربیه د قبیلې بُت پیاوړې کوي او د انسان د خلاص او ژور فکر کولو مخه نیسي. د قبیلې د بتانو نفوذ او حاکمیت په سالمو او هر اړخیزو تعلیماتو، د فکر په برخه کې د صبر په روزنه او د انسان دوستۍ او د انسان د منلو په لار کې کمزوری کېږي او له منځه تلای شي.
دا باید په پام کې ونیول شي چې آن هغه څه چې نن ورځ علمي ریشتي بلل کیږي د دې وژونکي او خطرناکې نیمګړتیا څخه خوندي ندي (مثال: خطي تحلیل، قسمي تحلیل، او استاتیک یا مستحکم تحلیل د سیسټمیک تحلیل په مقابل کې). هغه فکري اختلافونه چې نن ورځ د بشريت او طبيعي علومو په ډګرونو کې راڅرګند شوي او ټولنيزې- سياسي د حکومتونو لارې چاري په غلطه خوا بیایې، تر يوه حده د قبيلوي بُتانو زېږنده ده چې د دې ډګر څېړونکي پرې اخته دي.
د غار بُتان
د غار د بتانو مفکوره د هغه کیسې څخه جوړه شوې ده چې افلاطون یې په خپل کتاب جمهوریت کې بیانوي. په دې بُتانو کې هغه تېروتنې او ذهني محدودیتونه شامل دي چې د افرادو او ټولنو د لید زاویې او لید لوري د توپیر له امله رامینځته کیږي. زه د ستونزې یو اړخ ګورم او تاسو یې بل اړخ ګورئ. زه یوه پدیده له نږدې وینم او تاسو یې له لرې څخه ګورئ. زه یو څه په لنډ وخت کې مطالعه کوم او تاسو ورته شی د هغې په اوږد مهاله ابعادو کې مطالعه کوئ. په پایله کې، که څه هم موږ یو شي ته ګورو او د ورته پدیدې په اړه خبرې کوو، ځکه چې زموږ د لید زاویې او وختي او فضایي سلسلې مختلفي دي، د همغه واحدی پدیدې په اړه زموږ حکمونه او قضاوتونه به هم توپیر سره ولري. په همدې ډول، زه ممکن د دوو شیانو ترمنځ په توپیرونو تمرکز وکړم او تاسو د دوی ترمنځ په ورته والي او نږدي والي تمرکز وکړی. زه د یو شی یا شخص په ښه والی ټینګار کوم، او تاسو د هغه په بدی ټینګار کوئ. په پایله کې به د زاویو او لید لورو په دومره توپیرونو کې د هغه واحد په اړه ستاسو او زما قضاوتونه به سره توپیر ولري. (سیاسي، ټولنیز او مذهبي لاملونه د غار بُتانو ته ځانګړی تمایل لري).
د بازار بُتان
د بازار بتان په ژبه کې د معنی او مفکورو له توپیر څخه زیږیدلی. ډیری وختونه، ورته کلمه په یوه ژبه کې څو معنی لري. د کلمو په معنی کې دا توپیرونه د دې لامل کیږي چې موږ ورته کلمه په مختلفو معنو او مختلفو شرایطو کې وکاروو او په پایله کې موږ د یو بل ترمنځ په سمه توګه توپير ونه کړی شو. د انسانانو ډیری لفظي او مفهومي شخړی د کلمو په معنی کې د توپیر له امله رامنځته کیږي. د بازار بُتان نه یوازې په یوه ژبه کې شتون لري، بلکې د یوې ژبې څخه بلې ته د معنی د لیږد توان هم لري. په یوه ژبه کې ډیری کلمې بلې ژبې ته د ژباړلو یا آن د پوهیدو وړ ندي. په یوه ژبه کې د ځینې کلمو کارول په بله ژبه کې د منلو وړ او مناسب نه دي. کلتوري بندیزونه د دې لامل کیږي چې د یوې ژبې ډیری عامی کلمې په نورو ژبو کې د کارولو وړ نه وي.
علمي څیړنو ښودلې ده چې په متحده ایالاتو کې د یو سواد لرونکی شخص د لغتونو زیرمه شاوخوا شل زره کلیمې دي. څیړونکي چې په دې برخه کې کار کوي دې پایلې ته رسیدلي چې د دې شل زره کلمو څخه یوازې سل کلمې په سمه توګه نورو ژبو ته ژباړل کیدی شي.
یو وخت مشهور انګلیسي لیکوال برنارډ شا په ټوکو کې ویلي: انګریزان او امریکایان په هر څه کې سره مشترک دي، پرته له ژبې!
البته، ریاضي کولی شي تر یوې اندازې پورې د انساني پوهې او انساني علومو د ګډې ژبې د نشتوالي تشه ډکه کړي، مګر د ریاضي ستونزه دا ده چې پوهیدل او کارول یې مسلکي او ځانګړې خبره ده او ډېرې خلک یې د پوهیدو توان نلري. سربېره پر دې د انسان ډېرې ټولنيزې، کلتوري او مذهبي ستونزې د رياضي په ژبه نه شي حل کېدای.
د تياتر بُتان
دا بُتان هغه فلسفي او نظرياتي بُتان دي چې انسان په خپل ځان حاکم ګرځوي. د تياتر بُتان خلک د بې پرې او صبرناکی څيړنې او پلټنو څخه منع کوي او په مطلقه قضاوت، تاوتريخوالي، عصبيت او فکري بې باورۍ کې راګيريږي. هغه نومونه چې د انسان فکرونه یې اشغال او محدود کړي دي، ټول د تیاتر بُتان دي او د انسانانو د فکري او اخلاقي یووالي د له مینځه تللو او د انسانانو د ډلو او ټولنو تر منځ د دښمنۍ او کړکیچ د رامنځته کېدلو یو عام، منل شوی او ورځنی چار ګرځیدلی ده. د ایډیالوژیو، مذهبونو، مذهبي فرقو او د انسانانو ټولنیز او اقتصادي مکتبونو ترمنځ توپیر وګورئ. تاسو لیدلی شئ چې دا ډول بتان په انسان او د هغه په ټولنه څه ډول ناورین راوړی. آن د انسان د فکر ډیری ډګرونه چې نن ورځ د علمي رشتو په نوم یادیږي او د د ویاړونو له جملې څخه دي، د تیاتر له بتانو څخه خالي ندي. دا بُتان په اسانۍ سره د انسانانو له ذهني او فکري ډګر څخه ووځي او د جګړې په ډګرونو او فزیکي تاوتریخوالي کې سره یو ځای کېږي. د تیاتر بتان د دې لامل کیږي چې خلک ونشي کولی آن د خپل ژوند ترټولو ساده او خورا اساسي پوښتنو ته ځواب ووایی. دا ساده پوښتنه زموږ د وخت له لسو لوستو خلکو څخه وکړئ: “خوښي څه شی ده او څنګه ترلاسه کیدی شي؟” بې له شکه تاسو به لس بېلابېل او ښايي متضاد ځوابونه ترلاسه کړئ.
هغه څوک چې د انسان د غلامۍ او یرغمل کولو په لټه کې دي د هغوي د ذهني بتانو ځواک او وړتیا څخه خبر دي. دا ځواک د محرومیت د زنځیرونو له ځواک څخه په زرګونو ځله ډیر قوي او ډیر ویجاړونکی دی چې استعماري انسانیت یې په استعمار شوي انسانیت مسلط کړی دی. د انسانيت استحصال کوونکي دغه بتان زیاتوي او نور توجیهات او استعداد ورکوي. د بشري ټولنې زورواکي په ملي او نړیواله کچه د واک د ترلاسه کولو او د خپلو نه ختمیدونکو حرصونو د پوره کولو په لاره کې دغو بتانو ته لاس اچوي او په دې توګه د بشریت په عزت او د انسانیت پر تن زخمونه لګوي کوم چې وژونکي دي او که دوی روغ نه شي، نو یوه ورځ به انسان او هغه سیاره چې د انسنان کور دی د نشتوالي په ژوره او تیاره کنده کې ډوب کړي. که په نړۍ کې د اټومي بمونو شمیر، د نړۍ د وسلو د ټریلیون ډالرو لګښت، د نړۍ د فضا او اقلیم ککړتیا، د نړۍ د حیواناتو او حشراتو چټک ویجاړتیا، په نړۍ کې د نفرت احساس او د دښمنۍ اندازه. د نړۍ محرومیتونه او ناخوالې، د نړۍ بې عدالتۍ او په پای کې د انسان معنوي مرګ او انسانیت ته ګورو، تاسو به د هغه راتلونکی تیاره او ویره وونکی ومومئ، پرته لدې چې تاسو تمه ولرئ مخکې لدې پیښو له منځ ولاړشئ، یا هم یوه ورځ په هغه خپلو ذهني بُتانو ولکه ولرينړۍ او ځان په هغه واقعیتونو کې وګوري او ومني چې وجود لري.
په نننۍ پرمختللې، متضاده او ناکراره نړۍ کې د انسان په ژوند او چلند باندې د فکري بتانو اغیزې خورا ویجاړونکي او ځورونکي دي. د افغانستان په ګډون د خلکو د لویو ډلو د تضادونو او ناخوښۍ د زیاتیدو شتون، تور فکره او شاته پاته قوتونو ته دا فرصت برابروي چې د انساني روبوټونو د روزنې او ګمارلو په لاره کې د انساني ذهني بُت څخه کار اخیستل او د دې روبوټونو (هغه موجودات چې په مصنوعي سمبال شوي) په کارولو سره د انسان د تکامل او مادي او معنوي پرمختګ پروسه ورو کوي.
هغه روبوټونه چې په ایډیالوژیکي مدرسو کې د فکري بُتانو په کارولو سره روزل کیږي د لاندې دریو نظریاتو د تبليغ، تکيه او ايمان زېږنده ده:
لومړی، حقیقت یو دی او هغه شی دی چې یوازې ستاسو په واک کې دی؛
دوهم، هغه څوک چې د تاسو له فکر سره مخالف وي کافران دي؛
درېیم، کافران واجب القتل دي.
هغه روبوټونه چې د دې فکر کولو سره مجهز او برنامه شوي د انسان له خواخوږۍ او وجدان څخه بې برخې دي او د انسان کلتوري تنوع او متقابل دښمني سره نه پخلاکیدونکي دښمنان دي.
هغه روباټونه چې د دې فکر کولو طریقې سره مجهز او پروګرام شوي، دوی له انساني خواخوږۍ او وجدان څخه بې برخې دي او له کلتوري تنوع او انساني فکري توپیر سره نه ختمیدونکي دښمني لري.
خو باید ووایو چې د بشر تاریخ د بشر د پرمختګ د ازادۍ غوښتونکو او مدافعینو لپاره روښانه پیغام لري: د انساني روبوټونو تسلط او د فکري بتانو واکمني یوه دایمي او ثابته پدیده نه ده. روباټونه په یو بل مسلط کیږي او یو بل له مینځه وړي، او ذهني بُتان د بدلون او تغییر د سونامي د څپو لاندې ټوټې ټوټې کیږي. په ټولو حالاتو او شرایطو کې، سره له دې چې کله ناکله ګامونه شاته ګدي، مګر د انسان تاریخ مخ په وړاندې ځي او هغه فکري بُتان او قوتونه تر پښو لاندې کوي چې د انسان د مادي او معنوي پرمختګ مخه نیسي. انسان، زرګونه کاله د مخه د غار ژوند پرېښود او هېڅکله به بېرته هغه ژوند ته ورستون نشي. د انسان د پرمختګ څرک او له بندونو د خلاصون څرک او رڼا په هر ځای کې او په هره ټولنه پورې چې اړه لري بې له شکه روښانه او د لاسته راوړلو وړ دی.
