د امريکا د نړيوالو مذهبي ازاديو کمېسيون په یو راپور کې ویلي چې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې افغانستان کې مذهبي ازادي له ګواښ سره مخ ده. د دغه راپور په حواله، افغان شیعهګان له «ځورونې او پراخو محدودیتونو» سره مخامخ دي. په راپور کې ټينګار شوی چې طالبانو له شریعت څخه خپل تفسیر پلی کړی چې په دې سره د شیعه مسلمانانو او نورو لږکیو مذهبي ازادي په سمبال شوې بڼه تر پښو لاندې کوي. نوموړي کمېسیون ویلي چې طالبانو د جعفري فقې پر تدریس بندیز لګولی. د راپور پر بنسټ، طالبانو خپلو جنګیالیو ته امر کړی چې د شیعهګانو په مذهبي چارو لکه د کوچني اختر په لومړۍ ورځ د روژې نیولو یا نه نیولو برخه کې لاسوهنه وکړي. نوموړي امریکايي کمېسیون د امریکا له حکومته غوښتي چې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې افغانستان دې د مذهبي ازادۍ سمبال شوې سرغړونې له امله د «ځانګړي اندېښنې وړ هېواد» په توګه معرفي کړي او له طالبانو سره دې په خبرو کې د مذهب او عقیدې موضوعات شامل کړي.
د امریکا متحدو ایالتونو د نړيوالو مذهبي ازاديو کمېسيون له مذهبې او عقیدې ازادۍ څخه د سرغړاوي کلنی راپور خپور کړی او هغو هېوادونو او سازمانونو ته یې سپارښتنې کړې دي چې له مذهبي ازادیو سرغړونې کوي.
د دغه راپور پر بنسټ، د افغانستان په ګډون ۱۷ هېوادونه د امریکا بهرنیو چارو وزارت ته ورپېژندل شوي څو د «ځانګړې اندېښنې وړ هېوادونو» په نوملړ کې یې راولي او له دغو هېوادونو سره په خبرو کې د مذهب او عقیدې موضوعات شامل کړي.
په راپور کې برما، چین، کیوبا، اریتریا، ایران، نیکاراګوا، شمالي کوریا، پاکستان، روسیه، سعودي عربستان، تاجکستان، ترکمنستان، افغانستان، اذربایجان، هند، نایجریا او ویتنام هغه هېوادونه نومول شوي چې پکې د مذهبي ازادۍ حقوق تر پښو لاندې شوي دي.
د امریکا د نړيوالو مذهبي ازاديو کمېسيون د دغه هېواد له بهرنیو چارو وزارته غوښتي چې «الشباب، بوکوحرام، حیات تحریرالشام(HTS)، حوثیان، د داعش افریقايي څانګه او نصرالاسلام و المسلمین جماعت» هم د اندېښنې وړ نوملړ کې راولي.
په راپور کې راغلي چې د تېر زېږدیز کال په اوږدو کې پر شیعه روحانیونو سمبال شوي بریدونه شوي چې ځينې یې وژل شوي او د ځينو بریدونو پړه بیا د داعش خراسان څانګې منلې ده.
د دغه کمېسیون په راپور کې په ځانګړي ډول د شیعهګانو، هندوانو، سېکانو او عیسویانو یادونه شوې چې د کمېسیون په وینا، مذهبي ازادي یې تر پښو لاندې شوې ده. د راپور د موندنو په حواله، له اسلام دین څخه د طالبانو سختدریځه تفسیر د دې لامل شوی چې په وینا یې، دیني او مذهبي لږکي ونه شي کړای په ازاده توګه خپل مذهبي مراسم ترسره کړي او شیعه وګړي یې د کوچني اختر په ورځ اړ کړي چې روژه ماته کړي.
نوموړي امریکايي کمېسیون په خپل راپور کې ویلي، پر شیعهګانو چې ډېری یې هزارهګان دي، بریدونه ډېر شوي دي. راپور په بغلان کې د شیعهګانو پر جومات او د کابل په یوې شیعه مېشتې سیمه کې چې ډېری یې هزارهګان دي، د چاودنو یادونه کړې ده.
په راپور کې د نجونو او ښځو پر زدهکړو بندیز ته په اشارې ټينګار شوی چې طالبانو د خپل مذهبي تعبیر پر بنسټ د تګ راتګ، جامو، کار او زدهکړو د محدودولو لپاره لسګونه فرمانونه صادر او پلي کړي چې په مذهبي اقلیتونو او همدارنګه ښځو او نجونو باندې ناوړه اغېز کوي.
د نړيوالو مذهبي ازاديو دا کميسيون وايي چې د طالبانو تر واکمنۍ لاندې افغانستان کې مذهبي مراسم او کلتوري جشنونه لکه نوروز ځپل شوي دي. د راپور د موندنو له مخې، په افغانستان کې شیعهګان د «طالبانو له خوا لګول شويو تحمیلي محدودیتونو او پرلپسې تاوتریخوالي له کبله د خپلو مذهبي مراسمو د ترسراوي په برخه کې ډېرې ننګونې زغمي.»
د امریکا د نړيوالو مذهبي ازاديو کمېسيون د دغه هېواد له حکومته غوښتي چې پر هغو طالب چارواکو چې له مذهبي ازادۍ سرغړونه کوي، سمبال شوي بندیزونه ولګوي او شتمني یې کنګل کړي او امریکا ته یې له راتګه مخنیوی او له نورو هېوادونو هم د ورته بندیزونو غوښتنه وکړي.
دا په داسې حال کې ده چې څو میاشتې وړاندې د طالبانو تر کنټرول لاندې لوړو زدهکړو وزارت د افغانستان ټولو دولتي او خصوصي پوهنتونونو ته امر وکړ چې له خپلو کتابتونونو دې هغه کتابونه لرې کړي چې له حنفي فقې سره په ټکر کې لیکل شوي، که نه نو سزا به ورکړل شي.
د امریکا د نړيوالو مذهبي ازاديو کمېسيون د دغه هېواد له حکومته غوښتنه کړې چې د طالبانو او داعش جنایات په څرګندو ټکو وغندي. نوموړي کمېسیون ویلي چې سږکال یې خپل راپور د نړیوالې مذهبي ازادۍ د پنځهویشتم تلین په مناسبت خپور کړی دی.
دا په داسې حال کې ده چې د مطبوعاتو ازادۍ د نړیوالې ورځې په مناسبت په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو یو شمېر ملاتړو بنسټونو د رسنیو له ازادۍ پراخې سرغړونې، د رسنیو د خپلواکۍ محدودولو او په سمبالوونکي ډول له رسنیو د ښځو لرې کولو په تړاو اندېښنه ښودلې ده. د هغوی په خبره، طالبانو معلوماتو ته لاسرسی محدود او ان ډېری مهال یې ناشونې کړی دی.
بېپولي خبریالانو سازمان(RSF) په نړۍ کې د رسنیو د ازادۍ وضعیت په تړاو خپل وروستی نوملړ اعلان کړی دی. د دغه راپور له مخې، افغانستان د ۱۸۰ هېوادونو په ډله کې له اریتیریا او سوریې وروسته په نړۍ کې د مطبوعاتو په ازادۍ کې په ۱۸۷ ځای کې دی په داسې حال کې چې په ۲۰۲۳ کال کې افغانستان په دې شاخص کې ۱۵۲ ځای درلود. بېپولې خبریالانو بنسټ وايي چې افغانستان د رسنیو ازادۍ د شاخص پر بنسټ په نړۍ کې د خبریالانو لپاره تر ټولو بد هېواد دی.
د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو د بشري حقونو ځانګړي راپور ورکوونکي ریچارډ بېنېټ هم د مطبوعاتو ازادۍ د نړیوالې ورځې په مناسبت ویلي چې په افغانستان کې پر رسنیزو چارو له پرلپسې محدودیتونو او په خپل سر د خبریالانو له نیول کېدو اندېښمن دی. نوموړي له نړیوالې ټولنې غوښتي چې په افغانستان کې له خبریالانو ملاتړ وکړي.
ورته مهال، د ملګرو ملتونو د ښځو برخې هم ویلي چې په افغانستان ۸۰ سلنه ښځينه خبریالانې د محدودیتونو، ځورونې او ډار له کبله اړې شوې دي چې په وینا یې، خپلې دندې پرېږدي. نوموړي بنسټ ویلي چې له رسنیزو نوښتونو او ښځينه خبریالانو ملاتړ کوي.
د مطبوعاتو ازادۍ د نړیوالې ورځې په مناسبت بیا د افغانستان د خبریالانو مرکز په هېواد کې پر رسنیو او خبریالانو د محدودیتونو لا ډېرېدو او په پراخه توګه د خبریالانو د نیونې له دوامه اندېښنه څرګنده کړې ده. دغه بنسټ په یوه خپاره کړي راپور کې ویلي چې د ۲۰۲۳ کال له مې څخه بیا تر اوسه، رسنۍ او خبریالان له قانوني اړخه له ګڼو محدودیتونو سره مخ دي او په پراخه کچه یې حقوق تر پښو لاندې کېږي.
د راپور په حواله، پر افغانستان د طالبانو له بیاواکمنېدو وروسته، د رسنیو پر وړاندې لږ تر لږه ۱۷ کړنلارې صادرې شوې دي.
دغه راز، ۸صبح ورځپاڼې د خبریالانو او رسنیزو کارکوونکو یو نوملړ خپور کړی چې له مخې یې په تېرو شاوخوا ۲۰ کلونو کې د طالبانو، داعش او ناڅرګنده وسلهوالو په ځانمرګو بریدونو او چاودنو کې څه باندې ۱۳۰ خبریالان او د رسنیو کارکوونکي وژل شوي او لسګونه نور ټپيان شوي دي.