د افغانستان اقتصاد؛ محدود فرصتونه یا بي شمېره خنډونه؟

افغانستان د خپلو سترو شتمنیو او امکاناتو له امله پېژندل شوی دی. په تېره بیا طبیعي سرچینې، جیو پولیټیکل، مالي، بشري پانګه او داسې نور… پر پراخو امتیازاتو سربېره افغانستان له هر څه بې برخې دی. له لسیزو راهیسې یې د مخالفو ایډیالوژیو، سیالي کوونکي دولتي جوړښتونو، امپراتوریو او په دې وروستیو کې د توکمیزو ډلو ترمنځ د حایل دولت په توګه کار کړی دی. د تایوان، جاپان، هند او نورو په ګډون ډېری د لوېدیځ استعمار یا حایل دولتونو په هر قیمت خپل اقتصادي او سیاسي سیسټمونه رامنځته کړي او په پایله کې یې هر یو اوس لږترلږه د یو سیمه ایز او نړیوال ځواک استازیتوب کوي. برعكس، له ۱۹۶۰ څخه تر ۱۹۷۰ كلونو وروسته له هرې پېښې وروسته، په افغانستان كې د پام وړ بدلونونه ليدل شوي، چې په هغو كې د ځوانانو بنديان زنداني کېدل، د پوهانو وتل، د اداري جوړښتونو تعدیل، د مالي سیسټم بندول، د اردو منحل کول، د کلتوري ارزښتونو بدلول او داسې نور. يادې شوې ښکارندې يوازې په افغانستان کې نه دي رامنځته شوې، بلکې د نړۍ تاريخ ښيي چې اکثره ملتونه له دا ډول ستونزو سره مخ شوي دي. خو دوی پر خپل دریځ ولاړ پاتې شوي او د پېښو بڼه یې بدله کړې، په داسې حال کې چې په افغانستان کې بیا هم حالت برعکس دی.

په ۲۰۲۰ کې، په افغانستان کې د سړي سر ناخالص تولید ۵۲۹ ډالر اټکل شوی؛ دا په دې مانا چې د یو افغان په منځني ډول کلنی عاید ۴۶ زره افغانۍ دی. په مقابل کې، د ۲۰۲۰ او ۲۰۲۱ کلونو ترمنځ، په ایران کې کلنی عاید ۲۷۵۶ ډالر اټکل شوی، ورپسې پاکستان ۱۵۳۷ ډالر، هند ۲۲۷۷ډالر، تاجکستان ۱۹۸۳ ډالر او ازبکستان ۸۹۷ ډالر اټکل شوی. په افغانستان کې د سړي سر ناخالص تولید د زیاتوالي او په کال کې له ۲۸۰۰ تر ۳۰۰۰ ډالرو ته د رسېدو امکانات لا هم شته.

هغه څنګه؟

الف- طبیعي سرچینې

په افغانستان کې بډایه طبیعي زیرمې: ۱) د امریکا متحدو ایالتونو د یوه وروستي تحلیل له مخې د افغانستان طبیعي زیرمې چې په کې مس، وسپنه او ګرانبیه او نیمه ګرانبیه ډبرې شاملې دي، لږ تر لږه درې تریلیون ډالره ارزښت لري. ۲) داسې فکر کېږي چې د افغانستان د ۲۱۳.۵ میلیارد متر مکعب اوبو یوازې ۱۰ سلنه چې ۳۲۷ ملي متره ژورې دي، د کرنې او برېښنا تولید لپاره کارول کېږي. افغانستان له خپلو سرچینو د ۲۳ زره میګاواټو د زیاتو اوبو برېښنا د تولید ظرفیت لري، خو دا هېواد اوس د خپلو څو هایډرو برېښنا فابریکو څخه یوازې ۶۰۰ میګاواټه برېښنا تولیدوي او همدارنګه د فوسیلي تېلو او سولر یا شمسیو څخه کار اخلي. اوس مهال احصایې ښیي چې افغانستان ۷۳ سلنه برېښنا له ګاونډیانو ترلاسه کوي. په ځانګړې توګه، ۲۲سلنه له ایران، ۴سلنه له تاجکستان، ۱۷سلنه له ترکمنستان او ۵۷ سلنه له ازبکستانه واردېږي، چې افغانستان هر کال په سلګونه میلیونه ډالر په برېښنا لګوي. همدارنګه د ایران او پاکستان په څېر ګاونډیو هېوادونو ته د افغانستان د اوبو د ازاد جریان اندازه د بحث لپاره بېله موضوع ده. د افغانستان او د هغه د ګاونډیانو لپاره، د انرژۍ د تولید، د څښاک د اوبو رسولو او د سوداګرۍ او کرنې لپاره د یوې سرچینې په توګه د اوبو دوامداره کارول کېدای شي یوه عاقلانه پانګه وي. ۳) افغانستان یو لوی کرنیز ظرفیت لري او هند او منځني ختیځ ته د وچو مېوو د صادرولو اوږد تاریخ لري. د کرنې په برخه کې پانګونه کولی شي د کلیوالو عاید د ورځې له یو ډالر څخه څلورو ډالرو ته لوړ کړي چې د اپینو د کښت په پرتله ډېرې ګټې لري. له ۱۹۵۰ تر ۱۹۷۰ لسیزو کې د لوېدېځې امریکا تجربې او په همدې موده کې د ختیځې اسیا تجربې په افغانستان کې پراخ انتخابونه وړاندې کوي.

ب- موقعیت یا جیوپولیټیک

– د افغانستان جغرافيايي موقعيت د ځمکې له لارې د چين، سویلي اسيا، د فارس خليج او منځنۍ اسيا هېوادونو سره د نښلولو امکان برابروي. جیولوجیکي څېړنه ښيي چې د افغانستان له لارې نل لیکې کولای شي له منځنۍ اسیا سویلي اسیا ته ګاز انتقال کړي. ۲) د اوبو لېږد ښايي په هماغه اندازه مهم وي، ځکه چې ایران لېواله دی د افغانستان او منځنۍ اسیا سره د اوبو او تېلو د تبادلې سیسټم رامنځته کړي. ۳) د لېږد او ترانسپورټ ظرفیت هم خورا لوړ دی. ازبکستان په کال کې ۸۰۰ زره ټنه پنبه تولیدوي، چې اوس د نړۍ د ډېرو هېوادونو له لارې لېږدول کېږي او د ترانسپورت لوړ لګښت پرې راځي. په مقابل کې، پاکستان په کال کې شاوخوا ۲.۲ ملیونه معادل پنبه واردوي چې د خپل مخ پر ودې د اوبدلو سکتور لپاره یې واردوي. د اکمالاتو په اغیزمنو ځنځیرونو کې پانګونه کولی شي سیمه ایز یوه ټوټه کېدل پیاوړی کړي، د افغانستان او ازبکستان لپاره د مالیاتو عواید زیات کړي، او د پاکستان ترانسپورت لګښتونه کم کړي. ۴) افغانستان کولی شي د ګډې پولې مدیریت لپاره د مرکزي نقطې په توګه هم کار وکړي. د همکارۍ کرښه د تاجکستان د پولې په اوږدو کې راکش کېږي؛ هغه پوله چې د شوروي په دوره کې ډیره پیاوړې شوې وه. د اغا خان بنسټ لخوا جوړ شوي پلونه د پولې په اوږدو کې د سوداګرۍ او نورو تبادلو لپاره اسانتیاوې برابرې کړي، په شمول د تاجکستان روغتونونو څخه د افغان ناروغانو ګټه اخیستنه.

ج- انساني کپیتل

– ډېری خلکو له ۲۰۰۲ کال راهیسې زیاتې پیسې راټولې کړې او د بهر میشتو افغانانو شتمني ملیاردونو ډالرو ته رسېږي. د دې پانګې د بسیج پر وړاندې لوی خنډ د مالي او سیاسي جوړښت نشتوالی دی. د کډوالو په چارو کې د ملګرو ملتونو د لوړې کمېشنرۍ او د کار نړیوال سازمان د یوې څېړنې له مخې، په ایران کې مېشت افغانان هر کال شاوخوا ۵۰۰ میلیونه ډالر چې د افغانستان د ناخالصو تولیداتو شپږ سلنه جوړوي، افغانستان ته استوي. ۲) په خلیج، پاکستان، روسیه، اروپا او د امریکا په متحده ایالاتو کې مېشتو افغانانو په خپل هېواد کې پانګونې ته جدي لېوالتیا ښودلې ده. فساد، ناامنۍ، د ځانګړو قوانینو او پالیسیو نشتوالی هېواد له فرصته بې برخې کړی او پر ځای یې د پیسو بهیر پر مخالف لوري روان دی. هر کال د افغانستان له اقتصاد څخه په میلیاردونو ډالر د فارس خلیج او نورو خوندي ځایونو ته تښتي.

د “عرضې او تقاضا” د ریښتیني مفهوم پر بنسټ یاد شوي موارد کولای شي افغانستان له سیمه ییزو او نړیوالو بازارونو سره ونښلوي. لکه: ۱) اټکل کېږي چې ۲.۲۵ میلیارد امریکایي ډالر به په ۲۰۲۱ کې په امریکا کې د هنديانو لخوا په مستقیمه پانګونه وشي؛ ۲) اټکل کېږي چې په ۲۰۲۱ کې د چینایي شرکتونو لخوا په امریکایي سوداګرۍ بازار کې ۳۸.۲۵ میلیارد ډالر پانګونه شوې وي. د ۲۰۱۵ او ۲۰۱۶ ترمنځ، د بهرنۍ مستقیمې پانګونې دا اندازه د پام وړ زیاته شوې. په هرصورت، په ۲۰۲۱ کې، په نړیوال بازار کې د متحده ایاالتو مستقیمه پانګه اچونه په ټوله نړۍ کې ۶.۴۹ ټریلیون ډالرو ته ورسېده او په روسیه کې د ۱۲.۳ ملیارد ډالرو په ارزښت پانګونه کړی ده. له بلې خوا افغانستان چې له درې تریلیون ډالرو زیاتې طبیعي زیرمې، سترې مالي، بشري او جغرافيايي سرمایه لري چې د سوداګرۍ، انرژۍ، ټرانزیټ او نورو له پلوه اسیا سره نښلوي، د سوداګرۍ کسر څلور میلیارده او ۴۵۷.۷۰ میلیونه ډالره دی په ۲۰۲۱ کې درلودل. په ځانګړې توګه، د ۲۰۲۱ کال تر ډسمبر پورې د ۸۵۰.۱۰ میلیون ډالرو صادراتو په مقابل کې پنځه میلیارد او ۱۰۹.۲۸ میلیون ډالر واردات درلودل، تر ټولو مهمه دا چې د نفوسو ۷۰سلنه ډېر په فقر کې ژوند کوي او بشري مرستو ته سخته اړتیا لري. همدا راز په میلیونونو خلک له هېواده تښتېدلي او ډېری نور د تېښتې هڅه کوي.

ولې؟

د افغانستان مالي او سیاسي جوړښت د افغانستان د خلکو لپاره د مستقیم اقتصاد او بازار پالیسي په نظریه نه دی ولاړ، بلکې په څو محورونو متمرکز دی لکه د جګړې اقتصاد، د مخدره موادو اقتصاد، د فساد اقتصاد، او داسي نورو برخو تمرکز لري. ۱) د افغانستان کوچنی اقتصاد تر ډیره په مخدره توکو متکي دی. په ۲۰۰۸ کې، د اپینو، مورفین او هیروینو صادرات د ۱۰.۲ ملیارد ډالرو ناخالص تولید په پرتله د ۳.۴ ملیارد ډالرو احتمالي ارزښت درلود. د ملګرو ملتونو له نشه يي توکو او جرمونو سره د مبارزې د دفتر د راپور له مخې، په افغانستان کې هر ګرام هیرویین په اوسط ډول ۲.۵۰ ډالره، په پاکستان او ایران کې ۳.۵۰ ډالره، په ترکیه کې ۸ ډالره، په البانیا کې ۱۲ ډالره، په سلواکیا کې ۱۸ ډالره او په روسیه کې ۳۳ ډالره، په بریتانیا کې ۳۰ ډالر او په جرمني کې ۲۲ ډالر دی. د ملګرو ملتونو د نشه يي توکو او جرمونو پر وړاندې د مبارزې ادارې (UNODC) د راپور له مخې، د تېر کال په پرتله په افغانستان کې د ترياکو په توليد کې ٣٢ سلنه زياتوالى راغلى دى. سربېره پردې، دا اعلان شوی چې د اپینو له پلور څخه د بزګرانو عاید په ۲۰۱۷ کې له ۴۲۵ میلیون ډالرو په ۲۰۲۱ کې ۱.۴ میلیارد ډالرو ته لوړ شوی. اټکل کېږي چې په ۲۰۲۲ کال کې به په افغانستان کې د تریاکو ارزښت ۶۲۰۰ ټنه وي چې ارزښت یې ۱.۵۵ میلیارده ډالره او د اروپا بازار ته یې صادرات ۱۳۶،۴ میلیارده ډالره اټکل شوي چې له ۱۵ تر ۲۰ سلنه یې په افغانستان کې کورنیو بزګرانو او قاچاقبرانو ته ځي او پاتې برخه یې سیمه ایزو قاچاقبرانو او اکمالاتي کمېسیونونو ته ځي. ۲) په افغان امنیتي ځواکونو، ملکي دولتي بنسټونو، اقتصاد او د افغانستان مدني ټولنې بیارغونه باندې په تېرو شلو کلونو کې د امریکا حکومت له خوا ۱۴۵ میلیارده ډالره لګول شوي دي. د ملي دفاع وزارت د شمېرو له مخې، په تېرو کلونو کې د افغانستان په جګړه کې ۸۳۷ میلیارده ډالر لګول شوي، چې ډېره برخه یې د قراردادیانو او لویو شرکتونو له خوا غلا شوې ده. ۳) د سیګار راپور ښیي چې په تېرو ۲۰ کلونو کې یوازې د متحده ایالاتو لخوا د ۱۴۵ میلیارد ډالرو پراختیایي مرستې په توګه ټولې مرستې شوې. لکه څنګه چې سیګار په ګوته کوي، په افغانستان کې د امریکا د بیارغونې هڅو په وړاندې د «ضایع کېدل، درغلۍ او ناوړه ګټه اخیستنې» مهم تورونه شتون لري. همدا راز داخلي فساد په میلیونونو ډالر د قوماندانانو، جنرالانو له دولتي ډلو سره د همکارۍ او سیاسي زورواکو جېبونو ته اچولي دي، چې په ورته وخت کې د افغانستان د اسلامي جمهوریت له نسکورېدو وروسته کابو دوه میلیونه کسان له افغانستانه وتښتېدل. د تېښتې بهیر لا هم روان دی. له بلې خوا د ملګرو ملتونو د راپور له مخې تر ۵۰۰ زرو ډېر کسان وزګار شوي دي. د هېواد نږدې ۷۰-۸۰ سلنه وګړي پر نړیوالو مرستو تکیه لري، او د هېواد اکثریت وګړي سعودي عربستان، قطر، متحده عربي اماراتو او نورو هېوادونو ته د کار بازار سره د یوځای کېدو لپاره نومونه لیکلي. دا ټول په داسې حال کې کېږي چې افغانستان د یادو شویو سترو امکاناتو په لرلو سره لا هم بې وزله او غریب دی، په داسې حال کې چې د مستقیم اقتصاد یا ناخالص ملي تولید پر ځای د غیر مستقیم اقتصاد (جګړې اقتصاد، د نشه یي توکو اقتصاد او د فساد اقتصاد) میلیاردونه ډالر د کسانو جېبونو ته ځي. دا کار د دې لامل شوی چې افغانستان بې وزله پاتې شي.