ايا اسلام په یوه کس پوري منحصر دین دی؟
په تېره موضوع کې ویل شوي و، چې د اسلام په ګډون ټول دینونه په اصل کې له هغو شیانو سره نغښتي دي، چې د انسان د عقل له توان څخه بهر وي او هر هغه متعرف دلیل چې د عقل له چوکاټ څخه بهر وي، له دې جلمې د دین په کړۍ کې نه راځي؛ که څه هم د دین په ژبه په ضمني او یا عارضي ډول هم ذکر شوی وي. لکه څنګه چې د انسان څو زره کلنو تجربو ښودلې ده، چې انسان کولای شي دا چارې د خپل علم او مهارت په مرسته تنظیم کړي. د سیاسي نظام جوړول یو له هغو کارونو څخه دی چې د تاریخ په اوږدو کې خلکو د خپلو وړتیاوو پر بنسټ ترسره کړي دي او لکه څنګه چې د دوی تجربې پخې شوي، دوی په خپلو سیاسي جوړښتونو کې ډیر او ښه سمونونه راوستي دي او په دې کار کې هېڅ دین کوم رول نه درلود او نه یې لري.
اقتصاد، سوداګري او د ژوند نورې دودیزې چارې هم همداسې دي. ښايي ځينو پېغمبرانو د بشري تاريخ په ځينو پړاوونو کې په سياست کې لاسوهنه کړې وي، خو دا کار د خلکو د ژوند د تنظيمولو لپاره د نورو انساني هڅو په ډول د بشر د هڅو يوه برخه وه، نه يو حیرانونکی کار چې ماوراء الطبيعي او متافزیکي اړخونه ولري. پیغمبرانو هم د نورو انسانانو په څېر د خپل شاوخوا سیاسي او ټولنیزو شرایطو لپاره حساس وو او په ځینو ځایونو کې یې پروړاندې غبرګون ښودلی او په ځینو مواردو کې یې د سیاسي وضعیت د بدلون هڅه کړې ده.
دا هغه څه دي، چې هر عام انسان یې کوي او که کوم پیغمبر دا کار کړی وي، هیڅ ثبوت نشته چې دا برخه دې د هغه ملکیت وي او د هغه د دین برخه دې ګرځیدلی وي. په اصل کې داسی نه وه چې پیغمبران او درویشان له نړۍ سره هیڅ تړاو ونلري او د ژوند په نورو چارو او سیاست کې هیڅ ونډه ونه لري، که داسی وای نو پیغمبران به غیرنورمال انسانان وای او د نورو خلکو لپاره بېلګه نه شوای کېدای؛ خو حقيقت دا دى چې يو پېغمبر د بل هر عادی انسان په څېر د خپل وخت له سياست سره چلند کړی، سياست يې په مورثي ډول مذهبي نه دى او طبيعت يې هماغسي دنياوي پاتې کېږي.
که څه هم دا خبره خپله څرګند ده، خو دا د بنسټپالو له نظره رد او د منلو وړ نه ده. دوی وايي که دا خبره د نورو مذهبونو په هکله ریښتیا وي نو د اسلام په هکله ریښتیا نه ده او یهودیت او مسخ شوي مسیحیت یا بودیزم او هندویزم دین باید له اسلام سره پرتله نه شي. دوی وايي چې د اسلام دین په یوه فرد پورې منحصر دی چې اصلیت یې په بشپړ ډول توپیر لري او له سیاست سره د هغوي د تړاو په اړه خبرې کول د کلمې په عمومي مفهوم کې د دین او سیاست ترمنځ د تړاو په اړه خبرې کولو ته ورتهوالی نه لري؛ ځکه د دوی له نظره نور دينونه نيمګړي دي او د ژوند د بېلابېلو اړخونو حللارې نه لري او بايد له اسلام سره په يوه تله ونه تلل شي.
دا سمه ده چې اسلام له نورو دینونو سره توپیر لري؛ په دې معنا چې اسلام د يوه خپلواک دين په توګه داسې ځانګړنې لري چې له نورو اديانو سره توپير کوي، خو دا ځانګړنه په اسلام پورې ځانګړې نه ده او بل هر دين هم ورته حکم لري؛ ځکه چې هر دین په خپل ذات کې په یو فرد پورې منحصر دی او هېڅ دین نه شئ موندلی چې د نورو ادیانو په څېر وي. دا د خلکو د کیسې په څېر دی، هر یو د ځان لپاره ځانګړی ځانګړتیاوې لري، او په هیڅ ډول دوه کسان نه شئ موندلی چې په ظاهر او باطن کې یو شان وي. مګر دا انفرادیت په دې مانا نه دي چې د دوی ترمنځ ورتهوالی شتون نه لري. لکه څنګه چې هر یو انسان په داسې حال کې چې په خپل ځان پوري منحصر دی، د نورو خلکو سره هم مهم ورتهوالی لري، په همدې ډول هر دین هم له نورو دینونو سره مهم ورتهوالی لري.
خو دا خبره چې د اسلام دین يو کامل دين دی دا يو جلا بحث دی او دا چې ووایو نور دينونه نيمګړي دي دا بل بحث دی. که موږ ومنو چې نور دینونه په ځانګړې توګه یهودیت او عیسویت د خدای له خوا او د هغه د غوره شویو پیغمبرانو له لارې انسانانو ته رالیږل شوي، نو دا دلیل چې دوی به نیمګړتیا لري سمه نه ده. ځکه که خدای د خپلو بندهګانو د لارښوونې لپاره دین رالیږلی وي، هغه دین نیمګړې لارښوونه نه کوي. دا د حکمت او عدالت خلاف کار دی چې الله تعالی د خلکو یوې برخې ته نیمګړی دین او بلې برخې ته یې بشپړ دین استولی وي. په حقیقت کې هر دین د خپلو پیروانو له نظره یو کامل دین دی او لکه څنګه چې موږ مسلمانان اسلام کامل ګڼو، د نورو ادیانو پیروان هم خپل دینونه کامل ګڼي او په دې باور دي چې د ځمکې پر مخ تر ټولو کامل دین د دوی دین دی او د هغه څه له نظره چې دوی د دین څخه کومه تمه لري هیڅ کمی پکې نشته او هیڅ نیمګړتیا نلري.
د دینونو ترمنځ د پرتله کولو په برخه کې، دوی له یو بل سره پرتله کیدای شي او دا ادعا کیدای شي چې دا دین په یو ځانګړي ډګر کې ډیر مشخص پلان لري او په یو ځانګړي ډګر کې هغه بل دین؛ لکه څنګه چې د الهیاتو د تبیقي پيژندنې په علم کې دا ډول هڅې د متخصصینو لخوا ترسره کیږي. همدارنګه د زمانې په ترتیب سره دا هم شونې ده چې یوه اندازه وټاکو او ووایو چې د دې دین په سلو کې څومره برخه د هغه بل دین تر اغیزې لاندې ده، او یا هم د هغه بل دین په دوام دا یوه پرمختللې نسخه ده. په حقیقت کې دا ډول څیړنې شوې او په دې اړه نظرونه وړاندې شوي دي، خو هر دین د یو دین په توګه بشپړ دی او که داسې نه وای، نو په تاریخ کې به د دین په توګه څه نه وای رامنځته شوي.
د دې لپاره چې پوه شو چې یو دین بشپړ دی که نیمګړی، کوم معیارونه لرو؟ که زموږ معیار دا وي چې د دې نړۍ ټول مسایل تر پوښښ لاندی راولي، داسي هېڅ دین نشته چې د وجود ټولې پیښې یا د دې نړۍ د ژوندیو موجوداتو ټول مسایل حل کړي وي. په دې نړۍ کې په میلیونونو مسایل شته چې نه په اسلام کې راغلي او نه په کوم بل دین کې، له منطق، فلسفې، هنر، ریاضي او طبیعي علومو څخه نیولې تر ټولنیزو او کلتوري مسایلو پورې چې په نورو هېوادونو او تمدونونو پورې اړه لري.
د بېلګې په توګه، که موږ د علمي مسلو په اړه وغږیږو، په لسګونو او سلګونه زره علمي مسایل شتون لري چې د پوهانو له خوا کشف شوي، هم د ځمکې په اړه، هم د ژوندیو موجوداتو په اړه چې په ځمکه کې ژوند کوي او د سیارو، ستورو، کهکشانونو، او په لایتناهي فضا کې چې په اسلام او بل کوم دین کې پری بحث نه دی شوی. همدارنګه د ځمکې پر مخ او په دې سیمو کې د اوسېدونکو خلکو او د هغو ستونزو په اړه چې دوی ورسره لاس او ګریوان دي، نه په اسلام او نه په بل هیڅ یو دین کې په کامله توګه پري خبرې شوې. د بېلګې په توګه په قرآنکریم کې خلکو ته په عمومي ډول خطاب شوی، خو کله چې د قبیلو یادونه کېږي، تر ډېره د بني اسرائیلو او بیا د عربي وچې د اوسېدونکو په اړه، په ځانګړې توګه د قریشو په اړه. له پخوا څخه یوازې د څو قومونو یادونه شوې ده، د بیلګې په توګه، عاد او ثمود، چې نومونه یې د جزیرة العرب او شاوخوا سیمو اوسیدونکي ورسره بلد وو او پیژندل یې. له دې پرته، د اسټرالیا، لیرې آسیا، شمالي اروپا، افریقا، لاتینې امریکا، او داسې نورو خلکو یادونه نشته؛ په داسې حال کې چې د قرآن د نزول په وخت کې دغو هېوادونو خپل تمدنونه او کلتورونه درلودل او داسې مسايل او ستونزې يې درلودې چې له اسرائيلو او د عرب وچې له خلکو څخه کمې نه وې. همدارنګه که په دې مفهوم کې د دين بشپړتيا په پام کې ونيسو، د دې پرځاى چې د موسى او بني اسرائيلو په اړه ١٣٠ ځلې او احتمالاً تکراري خبرې وکړو، ښه به دا واي چې د منځنۍ اسيا د خلکو او د هغو پيغمبرانو په اړه یې خبرې کړې وای چې ورته رالېږل شوي وو، یا د هغو ستونزو په اړه چې د لاتینې امریکا د خلکو د لارښودنې په لاره کې موجودې وې او د لرغوني چین او جاپان یادونه شوې وای او یا هم د استرالیا د اصلي اوسیدونکو په اړه یا هم د لرغونو سور پوستو امریکایانو د کړاوونو په اړه څه ویل شوي وای. که داسې شوي واى نو د پېغمبرانو د لړي يو بشپړ انځور به وړاندې شوى واى او دا به د راتلونکو خلکو لپاره يوه پرېکنده معجزه وه؛ ځکه چې دا د هغه څه په اړه خبرې کوي چې عرب یې په اړه هیڅ خبر نه وو.
خو په حقیقت کې د اسلام یا بل کوم دین د بشپړتیا معیار دا نه دی چې له دې ټولو مسایلو په هکله خبرې وکړي. د هر دین د بشپړتیا معیار لکه څنګه چې د دې مقالې په تیرو برخو کې یادونه وشوه او د دینونو د علم پوهانو له خوا ټینګار پرې شوی، د ورته جوړښتونو او عناصرو شتون دی چې له یو دین څخه دین جوړوي، هغه دا دی: «عقیدې، کیسې، دیني مناسک او نورې اخروي چارې او بیا اخلاق، قوانین، مقدس کتابونه، جماعت یا امت، باطني او معنوي چارې.» د دا ډول عناصرو په درلودلو سره هر دین کولای شي د خپلو پیروانو ژوند ته معنی ورکړي، د دوی لپاره د وجود تفسیر وکړي، له شاوخوا نړۍ سره د هغې اړیکې تشریح کړي، د تخلیق هدف د دوی لپاره د پوهېدو وړ وګرځوي، او د نورو سره د دوی چلند د دې اصولو مطابق تنظیم کړي. که له دې اړخه دینونو ته ځیر شو، نو هر دین او یا اکثره دینونه په تېره بیا لوی ادیان کامل دي او د خپلو پیروانو په ژوند کې دا ډول تاثیر لري او په همدې وجه په میلیونونو انسانان د دین تر سیوري لاندي په خپل ژوند کې آرام شوي دي او په دې توګه د دوی لپاره ژوند مانا پیدا کړې ده.
یو شمیر پوهانو لکه مصطفی مالکیان د دینونو اساسي محتوا څلور شیان ګڼلي دي: ۱- د انسان اړیکه له خپل ځان سره، ۲ـ له نورو انسانانو سره د انسان اړیکه، ۳ـ له کائناتو سره د انسان اړیکه. ، ۴ـ له خدای او غیبیاتو سره د انسان اړیکه. هغه بیا تشریح کوي چې ځینې مذهبونه په دوو برخو پورې محدود دي، لکه بودیزم چې د انسان او انسان ترمنځ اړیکه په بشپړه توګه ردوي او د انسان او خدای ترمنځ اړیکې په هکله چوپتیا اختیاریوي او د انسان او ځان ترمنځ اړیکه او د انسان د نورو انسانانو ترمنځ اړیکو او نړۍ ته پام کوي؛ خو ځینو دینونو ټول څلور محورونه په ګوته کړي دي، لکه یهودیت او اسلام، چې په ټولنیزو ډګرونو کې د انساني چلند په اړه مفصل قواعد لري. البته، بودیزم د خدای او انسان ترمنځ اړیکه په دې مانا ګونګه پریښې چې موږ پري پوهیږو، نه دا چې په بشپړ ډول او بنسټیز ډول دا اړیکه هیره شوي وي، مګر په بودیزم کې، خدای د کائناتو له تصور څخه جلا نه ګڼل کیږي، او د انسان او انسان ترمنځ د اړیکې نړۍ په حقیقت کې د انسان او خدای ترمنځ اړیکه کې شامله ده، مګر د انسان داخلي نړۍ ته د ننوتلو مهمه دروازه دا ده چې په خپل ځان تمرکز وکړي او خپل پټ موجود قوتونه کشف کړي او په خپل ځان کې انسان ځان سره پخلاینې ته ورسیږي.
په هر صورت، په سیاسي او ټولنیزه کچه د انسانانو او انسانانو تر منځ د اړیکو د تنظیمولو مسلو ته رسیدګي یا نه رسیدګې، د دین په کمال یا نیمګړتیا اغیزه نه کوي؛ په ځانګړې توګه د قانوني قواعدو له مخې، نه د اخلاقي قواعدو له مخې. د تقنیني احکامو څخه موخه هغه قوانین او مقررات دي چې اجرایوي ملاتړ یې دولتي ځواک او اجرایوي ارګانونه دي. اخلاقي قواعد مختلف ماهیت لري، ځکه چې د دوی ملاتړ وجدان دی، نه بهرنۍ جبر، چې په ټولو دینونو کې په عمومي بڼه شتون لري. هغه شرعي احکام چې یوازې په دولتي ځواک باندې په تکیه کولو سره پلي کیدی شي د ډیری دینونو لخوا په بشپړ ډول رد شوي او یو شمیر دینونه چې پدې برخه کې معامله کړې د عقلي احکامو څخه هیڅ توپیر نه لري؛ آن که دوی په شکل کې یو څه مختلف ښکاري.
په عمل کې موږ وینو چې د جاپان په څیر ټولنه چې په عمده توګه بودايي ده، په سیاست کې د بودیزم د پلي کولو سره سره د ډیرو مسلمانو هیوادونو په پرتله په سیاسي ډګر کې ډیرې مهمې لاسته راوړنې لري او په دې دوره کې یو له خورا بریالي سیسټمونو څخه دی. دا عملي تجربه ښیي چې د سیاست ډګر په اصل کې د انسان له عقل سره تړاو لري او که له هغه څخه په سمه توګه کار واخیستل شي او دیني یا غیر دیني ایډیالوژیکي افکار یې د سم کار مخه ونه نیسي، کولای شي دا ډګر په ښه توګه تنظیم کړي او د اوږدې مودې جګړو او شخړو ته د پای ټکی کېږدي. همدارنګه، هند ډیر بریالی شوی او ښه پرمختګ یې کړی دی ځکه چې ډیری خلک یې د هندو مذهب پیروي کوي، چې سیاست د مذهب برخه نه ګڼي، د پاکستان په پرتله، چې رژیم یې یو اسلامي جمهوریت دی او د تاسیس راهیسې یې دین او سیاست سره ګډ کړي دي. موږ کولای شو د هغو هېوادونو بېلګې په ډاګه کړو، چې سياست يې مذهبي رنګ نه درلود، خو د حکومتدارۍ او خپلو خلکو ته د خدمتونو په وړاندې کولو کې يې د پام وړ برياليتوبونه درلودل. خو برعکس په اسلامي هېوادونو کې د دين د پلي کولو دعوه کوونکي سياسي نظامونه چې د سياسي اسلامپالو قوتونو په مشرۍ د سوډان، ايران، افغانستان، موصل، رقه او نورو ځايونو په ګډون، کوم خاص برياليتوب نه لري چې له نورو سره يې توپير وکړي چې په نړۍ کې د نورو سیسټمونه څخه ښه او برتر یې وښیي.
که ووایو، لکه څنګه چې بنسټپالې ډلې ادعا کوي، چې مسلمان هېوادونه اسلام نه عملي کوي او له دې امله ندی بریالي شوي، پوښتنه باید وشي، چې کله سوډان له دېرشو کلونو زیات اسلامپاله واکمني لري او ایران له څلوېښتو کلونو زیات اسلامپالي واکمني لري او پاکستان، افغانستان او عراق او داسې نور چې د شریعت د پلي کولو په اړه یې له کلونو راهیسې بحثونه کړي یو هم د اسلام پیروي نه ده کړې، نو د اسلام د پیروۍ معیار څه دی؟ دا ډول ادعا سمه نه ده. په عمل کې په دغو هېوادونو کې بنسټپالو سیاسي ډلو نه یوازې دا چې په سیاسي او ټولنیزو ډګرونو کې د اسلام د تطبیق لپاره خپلې ټولې هڅې په کار اچولې، بلکې هڅه یې کړې چې وښيي چې دوی تر پیغمبر او صحابه کرامو زیات مسلمانان دي او له دوی څخه زیات کوښښ کوي، ترڅو خپل شرایط د اسلام له معیارونو سره سم کړي!
د اسلام په ټول تاریخ کې د پیغمبر صلی الله علیه وسلم او صحابه کرامو له زمانې څخه تر اموي، عباسی او عثمانی دورې پورې داسې مثال نشته چې یوه غیر مسلمه ښځه په رسمی یا غیر رسمی مجلس کې د حجاب اغوستلو ته اړ شوې وې. خو د ایران او افغانستان بنسټپالو واکمنانو آن غیر مسلمانې میرمنې چې د رسمي هیئت برخه وي، دې هیوادونو ته په ورتللو سره د حجاب اغوستلو ته مجبوريږي. د خلفاء راشدینو په واکمنۍ کې هغه ښځې چې وېنځې وی دا حق یې درلود چې لوڅ سر او لوڅ لاسونه په لارو کوڅو کې وګرځي او بازار ته ولاړې شي، خو د بنسټپالو مسلمانانو په واکمنۍ کې هیڅوک دا حق نه لري.
د اسلامي تاریخ په لومړیو څو پیړیو کې غیر مسلمانو ښځو ته چې د اسلامي خاورې اتباع وې د خپلو دیني دودونو له مخې د جامو اغوستلو حق درلود او د مسلمانو ښځو په څېر د جامو اغوستلو ته نه دي اړې شوې، خو د دې ډلو په واکمنۍ کې دا حق نه ورکول کېږي. په ایران کې یهودي، مسیحي او زردشتي ښځې مجبور دي چې د مسلمانو ښځو جامې واغوندي، لکه څنګه چې په افغانستان کې هندوان او سیکهان د مسلمانو ښځو په څېر جامې اغوندي. له همدې امله دا نه شي ويلاى چې دغو دولتونو د ټولنې د اسلامي کولو لپاره کومه هڅه نه ده کړې. برعکس دوی په دې لاره کې خپلې ټولې هڅې کړې او د ټولنیز ژوند هیڅ ډګر یې په خپل حالت نه دی پرېښی.
دوی حتی د تشنابونو په ډبرو، د دوکانونو د کړکیو تر شا نقاشي، په سوداګریزو توکو چاپ شوي عکسونه او په رسنیو کې د ښځو د انځور په اړه مداخله کوي ترڅو دوی د اسلام سره برابر کړي. دا ټول مبالغه مو د اسلامي تاريخ په هيڅ دوره او په تېره بيا د اسلام په لومړیو پیړیو کې نه ده ليدلې. بنسټپال په حقیقت کې دا ښيي چې دوی د رسول الله صلی الله علیه وسلم او د هغه د صحابه کرامو له مسلمانېدو هم راضي نه دي او غواړي له دوی څو قدمه مخکې شي؛ خو حقیقت دا دی چې له دې هڅو سره سره د دغو هېوادونو سیاسي نظامونه نه یوازې دا چې د نړۍ د نورو سیاسي نظامونو په پرتله هېڅ ګټه نه ده لرلې، بلکې له ډېرو نیمګړتیاوو او بې کفایتیو سره مخ او د نورو رژیمونو په پرتله ډېر بې اغېزې و.
په اصل کې د دې رژیمونو ټول ټینګار د شرعي قوانینو پر تطبیق او په سیاسي او ټولنیز ژوند کې د دین د خارجي مظاهرو پر بیا راژوندي کولو د دې لامل شوی چې د حکومتولۍ په مهمو برخو کې چې د حکومتونو د رامنځ ته کیدو د وجود فلسفه تشکیلوي چې اتباعو ته د بنسټیزو خدمتونو په وړاندې کولو مکلف دي پدې برخه کې دوی د نورو ریژیمونو په پرتله د پام وړ لاس ته راوړنی نه لري. په حقیقت کې دوي د یوه سیاسي نظام په توګه د خپلو ناکامیو د پټولو په موخه د شریعت د تطبیق په نوم یوه دسیسه جوړه کړی ده. د طالبانو په لومړۍ دوره کې د دوی د پوهنې وزیر د هرات په یوه جومات کې وینا کوله او د دوی د نظام د ګټو په اړه یې وویل چې ای خلکو تاسو باید په دې وویاړۍ چې تاسو یوازینی هیواد یاست چې امیرالمومنین لرئ او بل هیڅ هیواد امیرالمومنین نلري. البته خلكو په خپل منځ كې ويل، چې اميرالمومنين وخورو او كه وایې غوندو؟ حکومتونه د خلکو د ژوند د کچې د لوړولو لپاره رامنځ ته کېږي، د دوی د ستونزو او کړاوونو د کمولو او د خپلو هیوادونو د پرمختګ لپاره هڅه کوي.
له همدې امله، که یو دین له سیاست سره تړاو ولري یا یې ونه لري، خپله په دین باندې هېڅ اغېزه نه لري، او له دې نظره، اسلام او نور دینونه یو شان دي، او د اسلام د انفراديت په اړه د اسلام په نوملړ کې د اسلام او سیاست بحث ناشونی دی. دا ادعا چې اسلام له نورو دینونو سره توپیر لري، سیاست د هغه د تعلیماتو برخه ده، یا باید وي، لکه څنګه چې حسن البنا او نورو بنسټپالو وړاندې کړې ده، دا ناسمه ادعا ده او د دې نظریې ناکامي په عملي ډګر کې ثابته شوې ده.