پر اوکراین د روسیې له یرغله شاوخوا یو کال تېرېږي او لا هم څرګنده نه ده چې دا جګړه به کله پای ته ورسېږي. په تېرو لسو میاشتو کې د اوکراین په جګړه کې انډول څو ځله بدل شوی دی. په لومړي سر کې روسانو د اوکراين څو مهم ښارونه د برېښنا د پړکې په څېر ژر ونيول او ښايي پوتين فکر کاوه چې په څو مياشتو کې به د اوکراين مسله ختمه کړي؛ خو اوکراینیان تر اوسه توانېدلي چې د روسیې یرغل ته ښه ځواب ورکړي. هغه څه چې د ډېری نړیوالو کارپوهانو پام یې ځانته را اړولی دی د خپل هېواد د دفاع لپاره د اوکراینیانو لوړه روحیه ده. همدا لامل دی چې اوکراین لا هم د روسیې د بریدونو په وړاندې مقاومت کوي. البته باید هیر نکړو چې امریکا، په تېره بیا د ناټو غړو هېوادونو او لویدیځو هېوادونو اوکرایین ته ډېرې مالي مرستې او وسلې ورکړې دي. په اوکراين کې د جګړې په ختمېدو سره دا پوښتنې د ډېرو له خوا مطرح کېږي، چې د دې جګړې راتلونکی به په کوم لوري روان وي؟ جګړه به کوم لوري وګټي؟ د دې جګړې د پای ته رسولو احتمالي سناریوګانې څه دي؟ پدې مقاله کې، زه هڅه کوم د لوبې تیوري په کارولو سره پورته پوښتنو ته ځواب ووایم.
د لوبې تیوري څه ده؟
په تېره پیړۍ کې، د لوبې تیوري د مطالعې په مختلفو برخو کې د پام وړ وده او پرمختګ کړی دی. دا تيوري اوس نه يوازې د عملي رياضياتو يوه تيوري ده او اقتصاد ته ځانګړې شوې ده بلکې سياست، چاپېريال، ارواپوهنې او مديريت په څېر بېلابېلو څانګو ته داخله شوې ده. د نړیوال سیاست او بهرنۍ تګلارې په ډګر کې، د دې نظریې موخه د حکومتونو چلند د دوی د غوره توبونو او پریکړو پر بنسټ تحلیل دی. د دې تیوري کارول پالیسي جوړونکو او ستراتیژیستانو ته اجازه ورکوي چې ممکنه سناریوګانې او پایلې وپلټي. د سناریوګانو او پایلو څیړل پالیسي جوړونکو ته د مسلو او پیښو په اړه ښه پوهه ورکوي، او په دې معنی، دا تیوري نه یوازې تشریحي او تحلیلي اړخ لري، بلکې تجویزي ابعاد هم لري.
د لوبې تیوري (Game Theory) د منطقي عواملو ترمنځ ستراتیژیک چلند مطالعه کوي. ستراتیژیک چلند هغه وخت کېږي کله چې د هر لامل مطلوبیت نه یوازې د هغه لخوا غوره شوي ستراتیژۍ پورې اړه لري، بلکې د نورو لوبغاړو لخوا غوره شوي ستراتیژۍ پورې هم اړه لري. زموږ ورځنی ژوند د داسې حالاتو بې شمیره مثالونه لري، په شمول د دوو هیوادونو ترمنځ سوداګریزې خبرې اترې، د دوو سیالو شرکتونو ترمنځ د اعلاناتو سیالي، د دوو شریکانو لخوا رایه ورکول، د کورس کیفیت ټاکلو لپاره د پروفیسور او یو زده کونکي ترمنځ لوبه، د حکومت او اتباعو ترمنځ د پالیسیو اعلانول او منل او د نارینه او ښځینه ترمنځ د واده وړاندیز کول او رد کول.
د لوبې د ځای تعریف کولو لپاره، د لاندې عناصرو مشخص کول اړین او کافي دي:
- لوبغاړي: د لوبې اړخونه، چې هر یو یې لږترلږه دوه ستراتیژۍ لري.
- د هر لوبغاړي په اختیار کې ستراتیژي: دا د کړنو منظمه سلسله ده چې لوبغاړی کولی شي د لوبې په مختلفو مرحلو کې غوره کړي.
- د لوبې ترتیب: چې کوم لوبغاړی د لوبې په هر پړاو کې حرکت کوي.
- د معلوماتو جوړښت: د لوبې په هره شیبه کې، هر لوبغاړی د خپل مخالف د حرکتونو او غوره توبونو په اړه کوم معلومات پیدا کولی شي.
- د لوبې پایلې: کله چې لوبه پای ته ورسیږي پایلې څه دي. [۱]
د لوبې تیوري یو لوی شمیر لوبې شاملې دي چې په سیاسي علومو او نړیوالو اړیکو کې د تطبیق وړ دي، په ځانګړې توګه د سولې او جګړې په قضیو کې «مرغانو/مرغه[۲]»، د زنداني معما[۳] او د ښکار[۴] ډوله ډول استفادې تري کېږي. دلته موږ د چرګانو لوبې تحلیلي ماډل کاروو ترڅو د اوکراین جګړه ښه تحلیل کړي.
د مرغانو لوبه څه ده؟
د مرغیو یا د باز او کوترې لوبه (Hawk – Dove Game) دا د دوو لوبغاړو د ټکر او تقاطع تحلیل لپاره یو اغېزمن ماډل دی. د “چرګوړي” کلمه د سړک په لوبه کې ریښې لري چې دوه چلوونکي په یوه تنګ سړک کې یو بل سره مخ کېږي او په بیړه له یو بل سره مقابله کوي. په دې لوبه کې، ګټونکی هغه څوک دی چې تر پایه دوام کوي او د سټیرینګ ویل یو او بل لوري ته ګرځوي. په بل عبارت، هغه لوبغاړی چې ژر یوې خوا ته شي، بایلونکی دی. له همدې امله، ګټونکی لوبغاړی هغه ته «وېرېدونکې مرغۍ» وايي. په دې لوبه کې تر ټولو بده صحنه د دواړو لوبغاړو ټکر دی. د لومړي ځل لپاره، توماس شیلینګ د مرغانو د لوبې تیوري د وسلو او نفوذ په کتاب کې کارولې ترڅو د جګړې پرمهال د پریکړې کولو چاپیریال تحلیل کړي. [۵]
نو، د لوبې تیوري په کارولو سره، موږ کولی شو په اوکراین کې د جګړې لپاره درې ممکنه سناریوګانې ډیزاین کړو. د یادولو وړ ده چې د منطقي لوبې تیوري کې معلوماتو ته لاسرسی او د مخالف ذهني فضا لوستل خورا مهم او پریکړه کونکي دي.
۱- د روسیې بریا
که زلینسکي یا اوکراین د لارې په اوږدو کې له دې جګړې ووځي یا په داسې حالت کې خبرو اترو ته غاړه کېږدي چې د جګړې په ډګر کې یې حالت ښه نه وي، دا د روسیې او پوتین بریا ده. د روسانو بریا به څو مهمې پایلې ولري: لومړی دا چې روسان به د امریکا متمرکز او یو قطبي نظم پای ته رسوي او په نړیوالو اړیکو کې به یو نوی دور پیل کړي. دوهم، روسان په پدې وتوانېږي چې د زړې روسیې د جغرافیې د بیا ترلاسه کولو لپاره خپله ادعا بشپړه کړي. داسې نه بریښي چې روسیه او پوتین به په اسانۍ سره له لوبي ووزي. د ډیرو لویدیځو څیړونکو په وینا، پوتین «لیونی» شوی او د بریا سره لیونی مینه لري. تاسو باید واقعیا د دې لوبې ګټلو لپاره لیونی اوسئ. ښايي له همدې امله د دې لوبې بل نوم «لیونی لوبه» وي. پدې لوبه کې یو له مشهورو ستراتیژیو څخه «اضطراب کمول» دی؛ یعني «الف» اداکار جګړه دومره پراخه کوي چې «ب» اداکار له لارې څخه خپله ووزي. اروپا ته د ګازو په بندولو او د اوکراین د زیربنا د ویجاړولو لپاره د توغندیو او بې پیلوټه الوتکو په کارولو سره، روسیه په مؤثره توګه هڅه کوي چې جګړه پراخه کړي او اوکراین د لویې څخه وتو یا تسلیمیدو ته اړ کړي.
۲- د اوکراین بریا
په وروستیو میاشتو کې اوکراینیانو د جګړې په ډګر کې د پام وړ بریاوې ترلاسه کړې او تر یوه حده توانېدلي چې روسي ځواکونه شاته کړي. د تېر کال په سپټمبر میاشت کې اوکرایني ځواکونو خارکیف ته څېرمه روسي ځواکونه په شا وتمبول، ترڅو وښيي چې دوی د خپلو ښارونو د ګټلو او بېرته نیولو هوډ لري. اوکراینیان باید فشار اعظمي کړي که دوی غواړي بریالي شي. دا فشارونه کولای شي پر روسیې سخت بندیزونه ولګوي او له دغه هېواد سره سوداګریزې اړیکې پرې شي، تر څو دغه هېواد له اقتصادي پلوه په پښو ونه درېږي او له بلې خوا اوکراینیان هم باید هڅه وکړي چې د مهماتو، وسلو او افرادو د کمښت مخه ونیسي. دا کړنه د لویدیځ او په ځانګړې توګه د ناټو په شمول د متحده ایالاتو مرستې او همکارۍ ته اړتیا لري. متحده ایالاتو ژمنه کړې چې د پټریوټ هوایی دفاعي سیسټم به له اوکراین ته ورکړي چې د روسیې هوایي بریدونو په مقابل کې د زیان کچه او خطر را کم کړي. د ګټلو لپاره، اوکراین باید روسیه او پوتین قانع کړي چې تر پایه به جګړه وکړي او لوبه ګټي، او دا بریا به روسیې ته جدي زیان ورسوي. له بلې خوا، د لویدیځو هیوادونو اتحاد منحل کېدل او یا یو طرف ته کېدل یا مکن ندې. یوازې هغه مهال چې پوتین د اوکراین د ګټلو هیله ونه لري اروپا به تل خوندي وي. هغه ستراتیژي چې اوکراین کولی شي د دې لوبې ګټلو لپاره یې وکاروي د سټیرینګ وهل / سټیرینګ داسي وهل دي چې مقابل طرف له کړکۍ به وغورځوي. دا پدې مانا ده چې هغه باید مقابل لوري ته وښيي چې تسلیمېږي نه او د ګټلو هوډ لري.
۳- تر ټولو بده سناریو؛ د دواړو ټکر
که دواړه طروفونه ماتي ونه مني او تر وروستۍ ثانیې پورې دوام وکړي، نو تر ټولو ناوړه سناریو به پیښ شي او په اوکراین کې به جګړه پراخه شي. په هغه صورت کې به نور هېوادونه هم په دې جګړه کې ښکېل شي. د دې ټکر پایلې به خورا پراخه او ویجاړونکي کیدی شي او یو یا څو هیوادونه به په بشپړ ډول ویجاړ او د ژوند کولو وړ څخه وباسي.
پایلې
داسې ښکاري چې پوتین د دې لوبې له قواعدو سره ښه بلد دی او تل یې تر پایه دوام ورکړی او ګټلی ده. دا مسله د کریمیا، ګرجستان او سوریې په جګړه کې لیدل کیدی شي. په دې جګړو کې بریا پوتین ته ډیر باور ورکړی چې په اوکراین باندې برید څخه لاس نه اخلي او یا د لوبې له اصولو سره سم له سړک څخه نه وځي. له بلې خوا، لويديځ (امريکا او ناټو) دا ځل شاته نه ځي؛ ځکه چې دا مسله د امریکا نړیوال وقار ته جدي زیان رسوي او د ناټو د موجودیت فلسفه تر پوښتنې لاندې راولي. له بلې خوا، اوکراینیان د وروستیو بریاوو وروسته د دفاع لپاره ډیر هڅول شوي دي. د دې په پام کې نیولو سره، باید انتظار وباسو او وګورو چې آیا سوړ ژمی اروپا او لوېدیځ له پښو غورځوي او که روسي سرتېري شاتګ ته اړکېږي.
[۱] Dougherty, James E. and Robert L. Pfaltzgraff, Jr. (2000). Contending Theories of International Relations: A Comprehensive Survey. Pearson College; 5th edition.
[۲] Chicken’s Game
[۳] Prisoner dilemma
[۴] Stag Hunt
[۵] Schelling, Thomas (1966). Arms and Influence. Yale University Press